محمود غلامی تازه‌کندی*
چیستی و آثار تربیت اجتماعی
تهران (پانا) - تربیت دارای ابعاد و گونه‌های مختلفی است که توجه به همه گونه‌ها در تربیت انسان، امری است که گریزی از آن نمی‌باشد. از میان گونه‌های تربیت، تربیت اجتماعی دارای اهمیت زیادی می‌باشد چرا که انسان موجودی است اجتماعی و باید خود را برای این نهاد آماده کند.
در این نوشتار به اختصار به معرفی تربیت اجتماعی و آثار آن پرداخته شده است.
تعریف تربیت اجتماعی
در ابتدا نیاز است به تعریف هر کدام یک از اجزای این ترکیب پرداخته و در نهایت تعریف مورد نظر از تربیت اجتماعی بیان شود.
تعریف تربیت
تربیت در اصطلاح عبارت است از شکوفایی استعدادهای درونی انسان در حیطه‌های سه‌گانۀ ارتباطی او. تربیت عبارتست از فراهم کردن زمینه‌ها و عوامل برای به فعالیّت رساندن و شکوفا نمودن استعدادهای انسان در جهت مطلوب.
تعریف اجتماع
اجتماع از ریشه جمع بوده و به‌معنای گردآوردن، فراهم آمدن، نزدیکی جسمی به جسم دیگر یا چندین جسم به همدیگر و سازگاری کردن می‌باشد و آن‌چه در تربیت اجتماعی مدّنظر پژوهشگر می‌باشد به‌گونه‌ای به‌سمت تعریف جامعه برمی‌گردد و منظور تربیت شدن برای جامعه است.
اجتماع در اصطلاح جامعه‌شناسان و فیلسوفان این فن، هیات و ترکیبی است از اشخاص موجود؛ اما جامعه به وضع و حالت انسانها یا حیواناتی گفته می‌شود که بر پایه قانونی مشترک زندگی می‌کنند.
اما در مورد معنای اصطلاح جامعه در میان اندیشمندان اختلاف بوده و در این‌جا به دو تعریف از اندیشمندان اشاره می‌کنیم
امیل دورکیم، از جامعه‌شناسان قرن ۱۹-۲۰ میلادی، نخستین جامعه‌شناس دانشگاهی کشور فرانسه و نیز اولین کسی که توانست کرسی استادی جامعه‌شناسی را تأسیس کند، در تعریف جامعه این‌گونه بیان کرد: جامعه موجودی است زنده که دارای حیات خاصی است و نمی‌توان آن را عبارت از صرف گردآمدن سادۀ اجزاء خود دانست بلکه دارای وجدانی ویژه هست که افراد را به یکدیگر پیوند می‌دهد.
استاد مطهری(ره) در تعریف جامعه این‌گونه می‌گوید: جامعه عبارت است از مجموعه‌ای از انسان‌هایی که در جبر یک سلسلۀ نیازها و تحت نفوذ یک سلسه عقیده‌ها و ایده‌ها و آرمان‌ها در یکدیگر ادغام شده و در یک زندگی مشترک غوطه‌ورند.
تعریفی که استاد مطهری(ره) بیان کرده‌اند، در اصل تعریف اجتماع است و نه تعریف جامعه؛ آن‌چه می‌توان به‌عنوان تعریف منتخب ارائه کرد‌این است که: «جامعه در اصطلاح، به معنای تجمع انسانی یک کشور، یک شهر و یا یک ده است که تحت قانون مشترک زیست می‌کنند.
ویژگی‌هایی که یک جامعه دارند عبارتند از: نظم سامان یافته در بین افراد جامعه، برآورده شدن نیازهای مادی و معنوی افراد در آن، داشتن یک حد و مرز جغرافیایی، تبعیت افراد از یک قانون پذیرفته شده در بین ایشان.
در نهایت لازم است به کارکردهایی که می‌توان برای جامعه بیان کرد اشاره شود تا این امر مشخص شود که رشد انسان فقط در قالب اجتماع ممکن و میسّر است و راه گریزی از این نوع زندگی برای او نیست، این کارکردها به اختصار عبارتند از:
۱- نظارت‌های اجتماعی از سوی نهادهای رسمی و غیر‌رسمی برای تحقق نظم اجتماعی
۲- برآورده شدن سریع‌تر و راحت‌تر نیازهای مادی و معنوی افراد یک جامعه
۳- کارکرد امنیّتی حضور در اجتماع
۴- تداوم نسل‌ها در بستر جامعه با پدید‌آمدن مسایلی هم‌چون: ازدواج، خانواده
۵- ایجاد ارتباط عاطفی، احساسی و… در بستر جامعه
اهداف تربیت اجتماعی
هدف از تربیت اجتماعی چیست؟ مربیان از تربیت اجتماعی کودکان و نوجوانان در پی چه مقصودی هستند؟
برخی هدف از تربیت اجتماعی کودک را در وهله اوّل، ایجاد آمادگی برای انطباق با محیط اجتماعی می‌دانند. عدّه‌ای به‌طور مفصّل برای «تربیت اجتماعی» اهدافی را به‌شرح ذیل بیان کرده‌اند:
- رعایت حقوق همه انسانها و مراعات انصاف در برخورد با آنان
- ایجاد روابط مهرآمیز و همراه با گذشت و فداکاری و ایثار با دیگر مؤمنان و مسلمانان.
- تکریم مؤمنان و بالأخص دانشمندان و فقهای اسلام
- تقویت روحیه خدمت و اهتمام به امور مسلمانان
- تقویت روحیه تعاون در کارهای خیر و تقوا و تکافل اجتماعی
- ایجاد روحیه تفاهم و برادری میان مؤمنان و مسلمانان و تحکیم روحیه مساوات‌خواهی
- تقویت سعه صدر در معاشرت و ایجاد روحیه همفکری و شور و تبادل‌نظر
- پرورش روحیه عدالت‌خواهی و داوری به حق و پذیرش آن، هر چند به زیان شخص و بستگانش باشد
- تقویت احساس تعهّد نسبت به هدایت و رشد و آگاهی دیگران
- ایجاد روحیه ستیز در برخورد با ستمکاران در حدّ عدل اسلامی
- تلاش برای اصلاح ذات البین و رفع اختلاف بین مسلمانان
- ایجاد روحیه دعوت به خیر و توصیه به حق و توصیه به صبر
- شناخت معروف و منکر و پذیرش مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر
- تعظیم شعائر اسلامی و تحکیم موقعیت مساجد و جماعات و مراکز عبادی و دینی
- ایجاد عادت به نظم و انضباط در همه مناسبات فردی و اجتماعی
به‌نظر می‌رسد که تربیت انسانی نمی‌تواند در تمامی ابعادش (از جمله تربیت اجتماعی) در نهایت، اهدافی متفاوت با خلقت انسان داشته باشد. خداوند در مورد هدف آفرینش فرمودند: «و ما خلقتُ الجنّ و الانس الاّ لیعبدون» و ما جنّ و انس را نیافریدیم جز آن‌که خدا را عبادت نمایند.
برخی عبادت را به‌معنای «شناخت» تفسیر کرده‌اند
به‌هر حال، نظام واحد نیازمند به هدف واحد برای اجزا و عناصر خویش است و هدف واحد تمامی انواع تربیت‌ها بایست به «عبادت و شناخت» خدا منجر شود. بر همین مبنا و اساس، هدف از تربیت اجتماعی در نهایت، «قرب الهی» است هر چند اهدافی که یاد شد، اهداف متوسّطی می‌باشند که همه به یک نقطه نشانه رفته‌اند.
حضرت علی (ع) هدف از تعاون و همکاری را با یکدیگر، طاعت فرمان الهی معرّفی کرده و فرمودند: ای انسانها! به‌سوی تعاون بر اطاعت خداوند عزّوجلّ و قیام به عدل او و وفاء به پیمانش و انجام تمامی تکالیفی که خداوند بر بنده‌اش واجب نموده، بشتابید.
در نتیجه، منطبق شدن با ارزش‌های اصیل و هنجارهای صحیح جامعه و انصاف و اهتمام به امور دیگران و.... بایست در مسیر اطاعت فرمان الهی» صورت گیرد.
آثار تربیت اجتماعی
آثاری که از این‌گونه تربیت برای انسان پدیدار می‌شود عبارتند از:
- زمینه‌سازی آرمان انبیاء: یکی از بهترین آثار تربیت اجتماعی، تحقق مهمترین آرمان انبیاء که از آن به‌عنوان مهمترین وظیفه انبیاء، یعنی تشکیل جامعه اسلامی نام برده شده است. در بستر جامعه رشد یافته است که می‌توان افرادی سالم و صالح ساخت و این امر با جامعه‌گریزی به‌دست نمی‌آید. به‌همین دلیل مهمترین وظیفه‌ای که انبیاء بر دوش خود داشتند، تشکیل همین جامعه اسلامی است.
- تاثیر بر تربیت نسل‌های‌آینده: تمامی روابط نسل آیندۀ یک جامعه، متاثر از تربیتی است که در عصر حاضر حاکم بر جامعه است. اگر جامعه‌ای ظالم بوده و تعدی و خیانت در آن جامعه رواج داشته باشد، همین صفت‌ها را می‌توان در نسل‌های بعدی ایشان دید و اگر جامعه‌ای راه رستگاری را بپیماید، نسلی که در آن زندگی می‌کند در زمانی‌که خود حاکم بر سرنوشت خویش شود همین راه را می‌پیماید؛ چرا که فواید زندگی همراه با عدالت را چشیده است.
- ایجاد تعادل در منافع فردی و اجتماعی: در تربیت اجتماعی، فرد از خود‌محوری گذشته و با خروج از سلطۀ مدار فردی، هر دو مدار را مورد توجه قرار می‌دهد؛ یعنی هم برای اجتماع ارزش قایل است و هم برای خویشتن خویش و بیهوده هیچ‌کدام را فدای دیگری نمی‌کند. در بستر جامعه هست که صلاح خویش را بهتر می‌شناسد و با مقایسه خود با دیگر افرادی که در این اجتماع هستند می‌تواند مطلوب را بشناسد و آن‌چه به‌عنوان انسان از او خواسته می‌شود را درک کند.
- دوری از آسیب‌های اجتماعی: فرد با تربیت اجتماعی می‌تواند در جامعه به‌درستی انتخاب کند و از آسیب‌های اجتماعی که ممکن است با حضور فرد در اجتماع پدید بیاید، خود را دور کند.
- یادگیری همزیستی اجتماعی: همزیستی درست اجتماعی و زیستن آسوده در کنار هم با داشتن آرامش و امنیت‌خاطر یکی دیگر از فوایدی است که در این تربیت عاید انسان می‌شود.
- آماده‌سازی فرد برای قبول مسئولیت‌های اجتماعی: موردی است که فقط در این‌گونه از تربیت برای انسان محقق می‌شود و دیگر گونه‌های تربیت قادر به دادن این امتیاز به انسان نیستند.
- ادای دین به جامعه: در صورت شکل‌گیری تربیت اجتماعی، فرد دِین خود را در اجتماع ادا کند؛ بدین معنا که او یاد بگیرد همواره به‌نفع اجتماع فکر کند و از خودخواهی بپرهیزد و با این کار اختلاف و جدایی از آن جامعه به‌دور ریخته شود.
- از بین رفتن بی‌عدالتی: فردی که خود را به تربیت اجتماعی رنگ کرده است دیگر نمی‌تواند تبعیض‌های اجتماعی که منجر به بی‌عدالتی می‌شود را بپذیرد.
- هویت یافتن فرد: شخص با پذیرش تربیت اجتماعی و قرار گرفتن در اجتماع هویت پیدا کرده و خود را در «مای جمع» ببیند.
- ساختن انسان‌های متعادل: و در آخرین مورد می‌توان ساخته شدن انسان‌های متعادل برای حرکت در تحولات اجتماعی و سازگاری با تغییرات صورت گرفته در جامعه را بیان کرد.
*فوق‌لیسانس تعلیم و تربیت
ارسال دیدگاه