بانکداری اجتماعی؛ اندیشیدن ورای سود

اگر کسب‌وکاری سودآور نباشد، شکست خواهد خورد. ولی اگر یک کسب‌وکار تنها بر مدار سودآوری بچرخد و به فکر خدمت به جامعه نباشد، تداوم نخواهد داشت و محکوم به شکست خواهد بود. توجه به این دیدگاه، موجب شده تا بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی، تنها سودآوری را ملاک فعالیت خود قرار ندهند و در کنار هدف‌گذاری برای کسب سود و کارایی، تلاش کنند تا اهداف خود را همسو با اهداف جامعه قرار دهند.

با وجود وقوع بحران‌های مالی در چند دهه گذشته، در طول نیم قرن پیش اقتصاد جهان بیش از شش برابر شده است و در این میان بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی با افزایش سودآوری و رشد مستمر درآمد مواجه بوده‌اند. هرچند رشد و توسعه اقتصادی و افزایش سودآوری و تقویت شرکت‌ها موجب افزایش رفاه نسبی جوامع شده است، ولی چالش‌های اجتماعی گوناگونی نیز در جوامع وجود دارد؛ مواردی از قبیل عدم دسترسی عادلانه به امکانات، مشکلات زیست‌محیطی، فقر و غیره از جمله این چالش‌ها به شمار می‌آیند که همچنان در بسیاری از جوامع وجود دارند.

به منظور رفع این چالش‌ها و کمک به توسعه پایدار، امروزه ساختارهای گوناگونی پدید آمده‌ و سعی کرده‌اند در قالب‌های مختلف همچون موسسات خیریه، سازمان‌های مردم‌نهاد و مانند آن، بخشی از مشکلات جوامع را حل کنند. هرچند این‌گونه ساختارها می‌تواند تا حدی به حل مشکلات اجتماعی و زیست‌محیطی کمک کند ولی با توجه به الزامات عصر کنونی، کافی نیستند. از این رو بسیاری از سازمان‌های انتفاعی نیز سعی می‌کنند در راستای عمل به مسئولیت اجتماعی خود در جهت رفع چالش‌های اجتماعی گام بردارند و در کنار اهداف اقتصادی، اهداف اجتماعی را نیز دنبال کنند.

بانک‌ها به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و اثرگذارترین سازمان‌های انتفاعی، نقش مهی در کمک به توسعه اقتصادی کشورها دارند و به دلیل گستره فعالیت‌های تامین مالی و سرمایه‌گذاری خود، می‌توانند در راستای مسئولیت‌پذیری اجتماعی گام‌های بزرگی بردارند. بدین منظور بانک‌ها می‌توانند با ایجاد زمینه‌های رشد تولید و اشتغال موجبات بهبود شرایط رفاهی و اقتصادی جامعه را فراهم آورند.

رویکرد بانکداری اجتماعی از جمله رویکردهایی است که با هدف فعالیت در زمینه مسئولیت اجتماعی و کمک به رفاه جوامع شکل گرفته است. این رویکرد به‌ ویژه پس از بحران مالی سال ۲۰۰۸ مورد توجه قرار گرفت. بانکداری اجتماعی در فضای امروزی دو جنبه کلی دارد؛ در جنبه نخست، مفهوم بانکداری اجتماعی غالباً به بانکداری مبتنی بر رسانه‌های اجتماعی مرتبط می‌شود.

در جنبه دوم که موضوع اصلی نوشتار جاری است، مسئولیت اجتماعی بانک‌ها به‌ عنوان کارکرد اصلی بانکداری اجتماعی در نظر گرفته می‌شود؛ عناوینی از جمله بانکداری مسئولانه، بانکداری اخلاقی، بانکداری پایدار، بانکداری سبز و بانکداری مبتنی بر ارزش‌ها غالباً به این رویکرد اشاره دارند. البته در جهان امروزی این دو رویکرد تا حد زیادی به هم نزدیک شده‌اند و بانک‌ها از رسانه‌های اجتماعی در جهت تحقق مسئولیت اجتماعی نیز بهره‌برداری می‌کنند.

توجه بانک به رویکرد مسئولیت اجتماعی از آن جهت اهمیت دارد که بانک علاوه بر تلاش در جهت سودآوری، به اثرات اجتماعی و اقتصادی فعالیت‌های خود بر جامعه نیز نگاهی داشته باشد تا علاوه بر ایفای نقش موثر در تسهیل فعالیت‌های اقتصادی و ثروت‌آفرینی برای سهامداران خود، به این نکته نیز توجه داشته باشد که در قبال مسائلی همانند رفاه جامعه، محیط‌زیست و مانند آن نیز مسئول است و دامنه ذی‌نفعان آن تنها محدود به سهامداران یا سپرده‌گذاران نمی‌شود.

در واقع در بانکداری اجتماعی، تلاش می‌شود تا خط‌مشی‌ها و راهبردهای سازمانی با نیازهای اقتصادی و اجتماعی و محیط زیستی جامعه گره بخورد. البته باید توجه داشت که مقصود از مسئولیت اجتماعی بانک صرفا فداکاری در راستای برآوردن خواسته‌های دیگران نیست، بلکه اقدامات مربوط به مسئولیت اجتماعی باید به گونه‌ای انتخاب شود و به عمل درآید که منافع بلندمدت بانک و جامعه را به طور همزمان در پی داشته باشد.

بانک اجتماعی به مثلث «سود، مردم و محیط‌زیست» توجه دارد و به همین خاطر باید تلاش کند تا در جهت منافع عموم جامعه گام بردارد و تنها سودآوری را ملاک عمل قرار ندهد. در خصوص ابعاد بانکداری اجتماعی، مدل‌ها و دیدگاه‌های گوناگونی ارائه شده که یکی از معروف‌ترین آنها، مدل کارول است. در این مدل چهار حوزه اصلی برای بانکداری اجتماعی مطرح شده که عبارتند از: مسئولیت‌های اقتصادی (همانند تخصیص بهینه منابع، افزایش رفاه ذی‌نفعان و غیره)، مسئولیت‌های قانونی (همانند رعایت قوانین و مقررات بانکی، رعایت الزامات مندرج در اسناد بالادستی و غیره)، مسئولیت‌های اخلاقی (همانند احترام به ارزش‌ها و هنجارهای جامعه، پرهیز از فعالیت‌های غیرمجاز و غیره) و مسئولیت‌های بشردوستانه (همانند حفظ محیط‌زیست، کمک‌های عام‌المنفعه و غیره). توجه به رویکرد بانکداری اجتماعی سبب می‌شود تا در بلندمدت، سرمایه اجتماعی خوبی برای بانک فراهم شود و با ارزش‌آفرینی پایدار، اهداف اقتصادی و اجتماعی را به هم پیوند بزند. در بانکداری اجتماعی، سود حاصل از فعالیت‌ها و مبادلات پولی نه هدف نهایی، بلکه لازمه‌ای برای رسیدن به مقاصدی بالاتر است؛ مقصدی که در بر دارنده تعهد به محیط پیرامونی و جامعه انسانی است و سود بالاتر این امکان را فراهم می‌سازد تا هدف بالاتری محقق شود.

در ایران نیز طی سالیان اخیر برخی بانک‌ها گام‌های مثبتی برای عمل به مسئولیت اجتماعی خود برداشته‌اند و در فعالیت‌های گوناگونی همچون احداث مراکز آموزشی و درمانی، مشارکت در طرح‌های کلان ملی و حمایت از طرح‌های دوستدار محیط‌زیست مشارکت داشته‌اند. این امر با شکل‌گیری بانک‌های قرض‌الحسنه و سامان‌دهی منابع قرض‌الحسنه، شکل منسجم‌تری به خود گرفت و این بانک‌ها تلاش کردند تا گام‌های موثری در زمینه‌های مختلف همانند اشتغال‌زایی و کاهش فقر بردارند.

به نظر می‌رسد توجه بانک‌های کشور به رویکرد بانکداری اجتماعی، علاوه بر مزایایی که برای جامعه دارد، موجب می‌شود تا بانک‌ها نیز از جایگاه بهتری در اذهان عمومی برخوردار شوند و با سرمایه اجتماعی مناسب‌تری در کشور فعالیت کنند. این امر به ویژه با پدید آمدن برخی اقدامات نادرست در برخی برهه‌های زمانی که موجب خدشه‌دار شدن اعتماد عمومی به بانک‌ها شده، نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت خواهد بود که می‌تواند ضمن کمک به بهبود عملکرد بانک‌ها، در ایجاد رضایت جامعه موثر واقع شود.

*کارشناس ارشد پژوهشی گروه بانکداری اسلامی پژوهشکده پولی و بانکی

منبع: پژوهشکده پولی و بانکی