گذری در مدارس اصفهان؛ از دبیرستان‌های وقفی صارم‌الدوله تا آرزوهای دختران دانش‌آموز اصفهانی

پرویز پیکری: اولین مدرسه موقوفه صارمیه در اصفهان در محله‌ای نزدیک جلفا در سال ۱۳۰۰ساخته شده است. اکبر میرزا معروف به صارم‌الدوله از رجال دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی بوده، هشتمین پسر شاهزاده ظل‌السلطان و نوه ناصرالدین شاه قاجار؛ ظاهرا او قبل از وفاتش موقوف‌نامه‌ای از خود به جا گذاشته به تاریخ ۲۱ اسفند ۱۳۳۱ و ۲۸۰ موقوفه مسکونی، کشاورزی و تجاری که مهم‌ترین‌شان در میدان امام اصفهان و بازار قیصریه است. صارم‌الدوله آنها را با نیت ساخت مدرسه وقت می‌کند آن هم فقط ساخت مدارس مقطع متوسطه. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم با احیای این موقوفات دبیرستان‌های دیگری به نام صارمیه ساخته شده است و آنطور که مدیران سازمان نوسازی استان اصفهان می‌گویند تاکنون ۱۳ مدرسه تحویل آموزش و پرورش داده شده و صارمیه شماره ۱۴ و ۱۵ هم در دست احداث است.

موقوفه صارمیه دارای وقف‌نامه‌ای رسمی و قدیمی است که حدود صد سال پیش صارم‌الدوله آن را تنظیم کرده است. این موقوفات در استانداری دفتر خاصی به نام «دفتر موقوفات صارمیه» دارد و حتی واقف هم گفته که استانداری متولی این کار باشد. اجاره‌های حاصل از املاک، مستغلات و مغازه‌های صارم‌الدوله در میدان امام اصفهان، بزرگراه ذوب‌آهن و واحدهای تجاری و مسکونی واقع در اصفهان را استانداری وقت طبق نیت واقف برای ساخت واحدهای آموزشی مقطع متوسطه هزینه ‌می‌شود.

هرچند صحیح یا غلط بدگویی‌هایی پشت سر این شاهزاده از شرکت در عقد قرارداد ۱۹۱۹ در کابینه وثوق‌الدوله و دریافت رشوه برای امضای آن قرارداد و قتل مادرش برای دریافت نصف ثروت پدرش و ... وجود دارد اما همت والای چنین خیرانی در اصفهان، دامنه این کار خیر را وسعت داده و باعث شده تا کسان دیگری هم پای در وادی مدرسه‌سازی بگذارند و کمکی برای نظام تعلیم و تربیت باشند.

دبیرستان صارمیه هشت با زیربنای ۱۷۲۰ مترمربع شامل ۱۲ باب کلاس درس، ۳ اتاق اداری، کارگاه و آزمایشگاه و کتابخانه و نمازخانه و سالن اجتماعات اما اکنون دو نوبته است و ۳۰۰ دانش‌آموز دبیرستانی و ۳۶۰ دانش‌آموز ابتدایی دارد.

مجتمع آموزشی امین ۲ هم در زمره همین مدارس خیرساز است. کلنگ این مجموعه در سال ۸۵ و ۸۶ بر زمین زده می‌شود و سال‌ها به دلیل نبود اعتبار نیمه‌کاره رها می‌شود، تا اینکه خیران نژادستاری با پرداخت هزینه اتمام آن در سال ۱۳۹۵ این مجتمع را تحویل آموزش و پرورش می‌دهند. بنابراین ساختمان این مجتمع آموزشی به به یاد خیرین ملوک نژادستاری و محمدعلی نژادستاری، نژادستاری نام‌گذاری شده است. این مجتمع با زیربنای ۴۷۸۰ مترمربع دارای ۲۱ باب کلاس درس، ۷ اتاق اداری، کتابخانه، آزمایشکاه، سالن اجتماعات، نمازخانه و سالن ورزشی است. این بنا که براساس نیاز سال‌های ۸۵ و ۸۶ طراحی شده اما سال ۹۵ تحویل داده شده استتفاوت‌هایی با انتظارات کنونی نظام آموزشی دارد. کلاس‌های یک اندازه و یک شکل با پنجره‌هایی بسیار کوچک و بلند که دانش‌آموز نمی‌تواند از آن بیرون را نگاه کند.

ظاهرا سال گذشته در این مدرسه یکی از دختران از همین فضای کوچک پنجره اقدام به خودکشی می‌کند اما جان سالم به در می‌برد و تاکنون آنگونه که مدیران نوسازی مدارس می‌گویند دیه سه انسان را برای او خرج کرده‌اند. مدیرکل نوسازی مدارس استان اصفهان درباره این نوع طراحی گفت: «در این مدرسه چون پنجره رو به راهرو و فضای باز است نمی‌تواند ارتفاع پنجره‌ها کوتاه باشد و مشکلات خاصی به وجود می‌آید. باید دانش‌آموزان وقتی می‌نشینند تراز سرشان طوری باشد که به بیرون دید نداشته باشند، از این پنجره‌های کوچک اما برای تامین نور کلاس هم استفاده می‌شود.»

دانش‌آموزان این مدرسه اما غیر از فضا گلایه‌هایی هم از مدارس تیزهوشان دارند، دانش‌آموزان دختر کلاس ریاضی می‌گویند تیزهوشان فرقی با دیگر مدارس ندارد و متاسفانه اسم آنها بد شده است و به همین خاطر ما را طوری دیگر نگاه می‌کنند. این مدارس از راه خودشان خارج شده‌اند و مانند مدارس دولتی فقط به کنکور چسپیده‌اند. به جای اینکه مسابقات و المپیادها برگزار شود به موسسات مختلف روی آورده‌اند برای مثال در همین کلاس ریاضی اگر سال گذشته ۲۰ نفر المپیادی بودند امسال فقط دو نفر المپیادی هستند. یکی دیگر نیز می‌گوید ما اکنون درس‌هایی را می‌خوانیم که فقط تئوری است و فقط مربوط به المپیاد و ... است در حالی که فردا در بازار کار عملی آن را هم می‌خواهند و متاسفانه ما... . تا اینکه معلم کلاس عذر خبرنگاران را خواست و به این گفت‌وگو خاتمه داد.

هم‌سن و سالان همین دختران اما در هنرستانی نزدیک همین مجتمع، دنیای دیگری دارند. وارد مدرسه که می‌شوید البته زنگ تفریح است، عده‌ کمی کتاب به دست و بقیه سه‌چهار نفری دور هم زیر آفتاب و در سایه در حیاط نشسته‌اند، غذاخوردن‌هایشان هم دست‌جمعی است در راهروها و راه‌پله‌ها؛ کسی درباره کتاب و درس و کلاس اظهارنظری ندارد، همه از علاقه‌مندی‌ها و آرزوهایشان می‌گویند. شاید به همین خاطر است که طبقه دوم ساختمان هنرستان زنده‌یاد علی فضیلی شلوغ‌تر از دیگر طبقات است. دیوار آرزوهایی که برای خود ساخته‌اند، کاغذهای رنگی در دست دارند، آرزویی را از دیوار برمی‌دارند و جایش آرزویی دیگر می‌گذارند. همزمان که دانش‌آموزان آرزوها را عوض می‌کنند تعدادی از آنها را نیز با خود زمزمه می‌کنند؛ «زندگی بدون ترس از آینده، آرزو می‌کنم به آرزوها برسم، بزرگترین آرزوم اینه که وطن عزیزم همیشه آباد و برقرار باشه، گرفتن گواهینامه، دشمنی نیست گردد دوستی پای گیرد، ما بچه‌های کلاسمون یه کمپانی انیمیشن بزنیم و ...».

این هنرستان با زیربنای ۴۱۲۰ مترمربع، ۱۳ کارگاه، ۹ کلاس، هفت اتاق اداری، سالن چندمنظوره و نمازه‌خانه و سرایه‌داری دارد و پژوهش‌سرا هم با زیربنای ۲۱۴۱ مترمربع شامل شش باب آزمایشگاه و کارگاه، سه کلاس درس، سه اتاق اداری، کتابخانه و سالن اجتماعات است. پروژه آموزشی هنرستان و پژوهش‌سرای فضیلی اصفهان در مسابقه نشریه معماری Design MENA دوبی در بخش ساختمان‌های آموزشی سال ۲۰۱۸ خاورمیانه به عنوان برنده نهایی معرفی شده و رتبه سوم پروژه‌های اجرا شده در هفتمین همایش مدرسه ایرانی معماری ایرانی را کسب کرده است.

هر چقدر چهره‌های این دانش‌آموزان شاد و شاید بی‌خیال بود، اما در مدرسه‌ دیگر این شهر، نگاه‌های دانش‌آموزان پر بود از استرس، همه کتاب به دست و مدام در حال رفت و آمد؛ دبرستان نمونه دولتی دوره دوم فرهنگ مفضلی در سال ۹۵ تحویل آموزش و پرورش داده شده است و درخیایان اردیبهشت واقع است. این مدرسه بهار نام داشته که توسط خیری به نام خانم مفضلی تکمیل می‌شود و اکنون به نام مدرسه زنده‌یاد عباس مفضلی به یاد همسرش نام‌گذاری شده است. مدرسه با زیربنای ۲۹۰۳متر مربع ساخته شده و شامل ۱۲ باب کلاس درس، ۵ اتاق اداری و سالن اجتماعات و نمازخانه و کتابخانه است. غیر از نمای زیبا و استفاده از جعبه‌های گل که قیافه متفاوتی به مدرسه داده است، در حیاط مرکزی و محوطه هم درخت‌کاری و گل و گیاه کاشته شده است.

استرس‌های دانش‌آموزان طبق گفته‌های خودشان اجازه نمی‌داد از این فضا لذت ببرند، همه کتاب به دست دنبال گوشه‌ای دنج و خلوت برای مطالعه می‌گشتند، یکی از قفسه‌ها که از قضا دانش‌آموزان هم بیشتر سراغ آن می‌رفتند در میان کتاب‌های قطور قدیمی، نگاه‌ها را به خود جلب می‌کند. کتاب‌خانه این مدرسه چند قفسه کتاب داشت پر از کتاب‌های تست و کمک‌آموزشی و کنکوری، کتاب‌هایی از ناشران مختلف؛ آری استرس دانش‌آموزان از کنکور بود، مریم می‌گفت مدرسه برای ما کلاس‌های آمادگی کنکور برگزار می‌کند و پنج‌شنبه‌ها به این خاطر به مدرسه می‌آییم، می‌خندد و می‌گوید البته شب و روز‌مان مثل همان پنجشنبه‌ها می‌گذرد. مهسا هم وارد این گفت‌وگو می‌شود می‌گوید کلاس‌های ریاضی و انسانی و زبان داریم، مدرسه از خود معلمان مدرسه و مدرسان بیرون برای کلاس‌ها استفاده می‌کند. می‌گفت من چون همه کلاس‌ها را ثبت‌نام کرده‌ام ۱ میلیون و ۳۰۰ هزار تومان پرداخت کرده‌ام اما هر کس بخواهد بیاید برای هر دو ساعت ۹ هزار تومان پرداخت می‌کند.

پاسخ دانش‌آموزان به همه سوالات به کنکور و نگرانی آن‌ها از روزهای کنکور ختم می‌شد، می‌گفتند ما از مدیران‌مان تست می‌خواهیم تا بیشتر برای کنکور آماده شویم. می‌گفتند هیچ تفریحی ندارند و همه کارشان شده است درس خواندن؛ می‌گفتند حیاط مدرسه جای ورزش کردن نیست، باید مدرسه ما را برای زنگ ورزش به باشگاه ببرد و حیاط فقط جای دورهمی باشد؛ مدام گفتند و گفتند تا ختم شد به این جمله که «دنبال هم کردن دیگر از ما گذشته است، ما برای درس خواندن امکانات داریم اما برای بازی کردن خیر، شاید برخی از بازی کردن ما همین دنبال هم دویدن‌ها ما را در نظر بگیرند، خیر، ما به بازی‌های فکری نیاز داریم».

مدرسه مدادرنگی شاید تنها فضایی است که بعد از مشاهده آن وضعیت و استرس دانش‌آموزان می‌تواند حال بهتری به آدمی بدهد، حتی دیدن در و دیوار مدرسه از بیرون هم حس خوبی دارد تا برسد به شور و نشاط دخترکوچولوهای دبستانی که صدای‌شان تا بیرون از مدرسه هم می‌آید. مدرسه حق‌پناه که به مدرسه مدادرنگی معروف است در ناحیه ۵ آموزش و پرورش شهر اصفهان در خیابان طاهرزاده واقع است. این مدرسه رتبه سوم مدارس با معماری ایرانی در مسابقات طراحی را به دست آورده است و در همایش هفتم مدرسه ایرانی معماری ایرانی هم رتبه اول را کسب کرده است. مدرسه حق‌پناه ۱۷۴۰ مترمربع زیربنا دارد که شامل ۱۲ باب کلاس درس، شش اتاق اداری، کتابخانه و سالن اجتماعات است و با مشارکت خیری به نام حاج علی حق‌پناه تامین اعتبار شده و در سال ۹۴ به آموزش و پرورش تحویل داده شده است. سه مکعب قهوه‌ای، سبز و زرد که از بیرون خودنمایی می‌کند بخش اداری مدرسه است، المان‌های دیگر این مدرسه به صورت رنگی و به شکل مدادرنگی در نما انجام شده است.

این مدرسه خارج از ظاهر زیبایش ویژگی‌های دیگر هم دارد، رنگ‌آمیزی و نقاشی متفاوت دیوارها، کف زمین، راهروها و کلاس‌ها و حتی صندلی‌های بچه‌ها شکل و زیبایی خاصی به مدرسه داده است. همه کلاس‌ها تابلوی هوشمند دارند، تابلوهایی که هم صفحه نمایش و هم وایت‌بورد هستند، البته ویدئو پروژکتور و کامپیوتر و لپ‌تاپ هم برای معلم موجود است، حتی فضای سبز بیشتری هم این مدرسه نسبت به سایر مدارس دارد. همه اینها به کنار شور و نشاط و سر و صدای بچه‌ها از در ورودی تا کلاس‌ها حس خوبی دارد، مدیر مدرسه می‌گوید غیر از فضا خوشبختانه سطح تحصیلات والدین همه فرزندان مدرسه هم بالاست و همین هم باعث تعامل مناسب آنها با مدرسه شده است و خیلی هم به ما انرژی می‌دهد. البته همین هم باعث تربیت مناسب خانوادگی شده است و همین بچه‌های مودب کار ما را هم در مدرسه راحت‌تر کرده‌اند. کلاس آموزش بهداشت و سلامت مرتب برای والدین برگزار می‌شود و برنامه تغذیه هر هفته به والدین ارائه می‌شود که اگر خواستند از مدرسه تهیه کنند در غیر این صورت دانش‌آموزان از منزل غذا بیاورند. در مدرسه مدادرنگی دانش‌آموزان اول صبح صبحانه را با معلم خود در کلاس‌هایشان می‌خوردند و بعد درس را شروع می‌کنند.

هر چقدر مدرسه ابتدایی مدادرنگی شلوغ و رنگارنگ و پر از شور و نشاط است، در مقابل مدرسه ابتدایی حسین امین که در فضای شهری قرار گرفته متقاوت‌تر است، در این مدرسه هم تنوع رنگی زیاد است، همان دانش‌آموزان ابتدایی در آن هستند، فضای سبز مناسبی دارد ولی انگار همه ساکت و منظم‌اند و مدرسه شبیه اداره‌ها شده است. دبستان دخترانه حسین امین ۲۸۵۳مترمربع زیربنا دارد و شامل ۱۸کلاس درس، پنج اتاق اداری، کتابخانه و سالن ورزشی سرپوشیده ۴۳۰ متری می‌شود. ساختمان این واحد آموزشی که جزو مدارس سبز و در ناحیه ۲ آموزش و پرورش شهر اصفهان است از محل اعتبار ملی تخریب و بازسازی مدارس فرسوده در سال ۸۹ احداث شده است. از ویژگی‌های خاص این مدرسه ارتباط بصری آن با بیرون است، لابی شیشه‌ای آن امکانی به دانش‌آموزان داده است که فضای بیرون را ببینند. مدرسه حسین امین اولین مدرسه‌ای در این استان است که در آن از سیستم BMS) Building Management System) استفاده شده است، یعنی کل مدرسه از یک نقطه مشخص و مرکزی کنترل می‌شود. این سیستم یک سیستم کنترل هوشمند است که از طریق آن سیستم کولر، گرمایش و سرمایش و روشنایی کنترل می‌شود، قطع و وصل آنها از طریق این سیستم مرکزی انجام می‌شود و برای صرفه‌جویی در مصرف انرژی است. در این مدرسه دسترسی بخش اداری جدا از فضای عمومی مدرسه و کلاس‌ها است و والدین بدون اینکه بچه‌ها را ببینند می‌توانند با مدیران و معلمان مدرسه صحبت کنند.

از نکات خاص دیگر این مدرسه وجود یک سالن ورزشی سرپوشیده در داخل خود مدرسه است تا دختران با خیال راحت ورزش کنند و مشکلی نداشته باشند. حدود ۴۳۰ متر فضای ورزشی سرپوشیده و فقط مختص دانش‌آموزان مدرسه که به هیچ نهاد و ارگانی خارج از مدرسه سرویس نمی‌دهد. هر چقدر که در و دیوار این مدرسه خالی از نقاشی‌های کودکانه است اما اطلاعیه‌ای در تابلوهای این مدرسه توجه مخاطبان را به خود جلب می‌کند «اصفهان در معرض ابتلا به بیماری سالک است ...» مدیر مدرسه در این باره می‌گوید سالک توسط گزش برخی گونه‌های پشه خاکی منتقل می‌شود و این پشه به سختی دیده می‌شود و ریز است و در مناطق خشک بیشتر دیده می‌شود. پس از چند هفته تا چند ماه از گزش پشه خاکی آلوده، برجستگی کوچک قرمز رنگی ظاهر می‌شود که به تدریج بزرگ و مرکز آن زخم می‌شود، این ضایعه به شکل یک زخم بدشکل ممکن است برای بیشتر از یک‌سال باقی بماند و حتی بعضی وقت‌ها هم ماندگار می‌شود. اصفهان هم جزو مناطق خشک است و از این بابت خطرناک است، بنابراین ما در این مدرسه سعی داریم تا روش‌های پیشگیری را مدام به دانش‌آموزان بیاموزیم...

این شش مدرسه بخشی از تعداد مدارسی است که اخیرا با معماری جدیدی در استان اصفهان ساخته شده‌اند و در آنها سعی شده تا سبکی متفاوت از معماری به کار گرفته شود. هر کدام از این مدارس دارای ویژگی‌ها و مزیت‌هایی هستند تا فضای آموزشی استاندارد برای دانش‌آموزان را مهیا کنند. رنگ‌ها، کاشی‌ها، سرامیک‌ها، طراحی‌های درون و برون مدارس و ... المان‌هایی هستند که مدیرکل نوسازی مدارس اصفهان از آنها به عنوان المان‌های خاص معماری ایرانی نام می‌برد، یک نوع معماری که چون جامع همه المان‌های معماری ایرانی نیست، سیدمهدی میربد با کمی تردید از آنها به عنوان «مدارس متفاوت» از گذشته هم نام می‌برد. میربد می‌گوید «پارامترهای مدرسه ایرانی اسلامی لزوما کپی‌برداری از کارهایی که ۲۰۰، ۳۰۰ یا ۴۰۰ سال پیش انجام شده است نیست، معنایش انتقال آن مفهوم است، انتقال آسایش و آرامش دانش‌آموزان، احساس امنیت و شادابی در فضا است.» او درباره حتی اعلام نارضایتی دانش‌آموزان از برخی از این مدارس هم این نارضایتی را برای سازمان نوسازی دلیلی برای انجام تغییرات در ساختمان‌ها نمی‌داند و می‌گوید ما باید ضوابطی را رعایت کنیم و در محیط‌های مختلف برای ساخت بنای مدرسه شرایط فرهنگی، اقتصادی، محلی، آب‌وهوایی، جنسیت، مقطع و ... را در نظر بگیریم.»

او اما با اعلام اینکه حتی اگر این مدارس دارای معماری خاص ایرانی نباشند، باز جای خوشحالی دارد می‌گوید «این نشان می‌دهد که ما به رکنی رسیده‌ایم که به یک فضای بسیار مهمی به اسم فضای فیزیکی بپردازیم که خود یک بازوی آموزش و پرورش است. استاندارد، مکان‌یابی، امنیت، فضای سبز و ... این‌ها نشان می‌دهد که امروز ما فضایی متفاوت از آنچه ۲۰ سال پیش بوده است، می‌خواهیم.»

سخنگوی کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی اما از رویکرد وزارت آموزش و پرورش و سازمان نوسازی مدارس حتی اگر مدارسی که می‌سازند هم شامل همه المان‌های معماری ایرانی نباشد دفاع می‌کند و می‌گوید «این مدرسه را کی می‌سازد؟ همین مهندسانی که از همین دانشگاه‌ها فارغ‌التحصیل می‌شوند. اگر بخواهیم ریشه این قضیه را پیدا کنیم باید سراغ دانشگاه‌ها برویم ببینیم اصلا دانشگاه‌های ما چه رشته‌های عمران و معماری چند درصد آموخته‌های‌شان با معماری ایرانی و اسلامی مطابقت می‌کند، این سرفصل‌هایی که آنجا تدریس می‌کنند و ... اگر بخواهیم ایده‌آل‌ها را مدنظر قرار دهیم قطعا معماری ما فاصله دارد اما آموزش و پرورش به عنوان تشکیلاتی که فرهنگ‌سازی می‌کند می‌خواهد بگوید ما باید بالاخره فرهنگ ایرانی اسلامی را پاس بداریم، به ایرانی بودن و اسلامی بودن خود افتخار کنیم، می‌خواهد بگوید بچه‌های‌مان در فضایی که درس می‌خوانند باید غیر از کتاب درسی و معلم، در و دیوار هم با آنها سخن بگویند، دانش‌آموز احساس کند و بگوید که من در ایران هستم در سرزمین اسلامی درس می‌خوانم.»

میرحمایت میرزاده با تاکید بر اینکه معماری و در و دیوار مدرسه باید با دانش‌آموزان صحبت کند توضیح می‌دهد «مهندسانی که در سازمان نوسازی هستند و فارغ‌التحصیلان همین دانشگاه‌های داخل هستند اگر می‌گویند ما هنوز به معماری کامل ایرانی اسلامی در مدارس‌مان دست پیدا نکرده‌ایم و به آن معماری نرسیده‌ایم این حرف درست است، اما آموزش و پرورش بالاخره می‌خواهد بگوید این برای ما مهم است، می‌خواهد به کسانی که مدرسه می‌سازند بگوید که ایرانی بودن و اسلامی بودن حتی در معماری ما هم باید دیده شود و در و دیوار مدرسه هم برای دانش‌آموزان آموزش باشد. شاید نمونه‌هایی از همین مدارس را هم به شما نشان داده‌اند، ممکن است بگویید این با آنچه که می‌گفتید تفاوت دارد، اما خوب چه کند مسکین همین دارد؛ این فارغ‌التحصیلان ما در همین حد توان داشته‌اند. اما همین که نگاه‌ها به این سمت تغییر کرده است باید آن را پاس بداریم و ارج بنهیم.»