کنترل دیپلماتیک طالبان؛ رویکرد جدید تهران در برابر تحولات کابل

سمیرا امیرچخماقی- عراقچی تقریبا یک هفته بعد از اعلام رسمی دیدارش با طالبان در تهران و در ساختمان وزارت امور خارجه به افغانستان رفت تا درباره جزئیات این دیدار که به تأیید طالبان هم رسید به دولت همسایه توضیح دهد.

روزگار صلح در افغانستان

مذاکره تهران با طالبان بحثی است که از مدت‌ها پیش رسانه‌های غربی تلاش داشتند به آن دامن بزنند، از انتشار اخبار ضد و نقیض از سفر برخی از اعضای طالبان به ایران تا اخباری درباره آموزش نظامی طالبان از سوی ایران، اخباری که همواره از سوی تهران تکذیب شد.

اما سفر علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران به کابل در روزگاری که مذاکرات صلح صدرنشین اخبار رسانه‌ها در افغانستان است حاکی از فصل جدیدی از رویدادهای مربوط به افغانستان بود.

پیامد سفر شمخانی به افغانستان با انتشار عکسی در هواپیما که مقام‌های ایرانی در حال بررسی یک نقشه امنیتی هستند، دیدار با طالبان در تهران بود. دیداری که طالبان آن را در راستای جلب حمایت سیاسی کشورهای منطقه و ضروری می‌داند و ایران آن را تغییر رویکرد امنیتی به سیاسی عنوان کرده است تا به مدد آن امکان مدیریت طالبان را به عنوان گروهی افراط‌گرا در کشور همسایه ایران افزایش دهد.

با توجه به اینکه اکنون ۵۶ درصد از خاک افغانستان تحت کنترل دولت، ۲۶ درصد تحت کنترل مخالفان و ۲۵ درصد نیز در مناقشه است، این نکته که ایران به عنوان یک همسایه نگران مرزهای خود باشد و درباره کنترل نیروهای طالبان در خاک افغانستان تأکید داشته باشد امری بدیهی است.

از سوی دیگر همه آنچه در طول نزدیک ۱۰ روز گذشته در عرصه افغانستان و ایران روی داده است پس از آن بود که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا از خروج نیروهای آمریکایی از خاک این کشور خبر داد و هر چند که ترامپ همچون بسیاری از تصمیم‌های اعلامی دیگر هنوز ساز و کار مشخصی برای این اقدام تعیین نکرده و منظره روشنی از آنچه او اعلام کرده وجود ندارد، یکی از تحلیل‌هایی که در مورد این اقدام ترامپ وجود دارد قدرت گرفتن طالبان در عرصه سیاسی افغانستان است.

هر چند که به نظر نمی‌رسد آمریکا محور مذاکرات صلح در افغانستان باشد اما روندی که برای صلح دنبال می‌کنند پیام‌های نادرستی را به طالبان منتقل می‌کند که به این ترتیب قدرت چانه‌زنی برای طالبان را افرایش می‌دهد. واشنگتن که حضورش در افغانستان همواره به صورت واکنشی بوده است در دولت اوباما طالبان را به عنوان یک موجودیت سیاسی مورد پذیرش قرار داد و همین امر باعث بازگشایی دفتر سیاسی طالبان در قطر شد اما در دولت ترامپ این روند شکل دیگری به خود گرفته و واشنگتن تلاش می‌کند این موجودیت را جذب ساختار سیاسی کند. از سوی دیگر اعلام با عجله خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان و مشخص نبودن برنامه دقیق و از پیش تعیین شده برای صلح و از آن مهم‌تر اطلاع دقیق ندادن درباره روند اقدامات به دولت افغانستان مسیر شکل گرفته را به مقصد نهایی نخواهد رساند.

نقش پررنگ دولت کابل

از آنجا که برقراری صلح و ثبات در نزدیکی مرزهای ایران، به ویژه در منطقه‌ای که مملو از مسائل حساس امنیتی است، برای تهران ضروری است، در نتیجه جمهوری اسلامی از مدت‌ها پیش رویکردهای مبتنی بر صلح و امنیت در کشور همسایه شرقی را در دستور کار قرار داده است.

بهترین الگو برای ایران همان‌طور که در دیگر مناقشات دنبال کرده مذاکرات افغان- افغان خواهد بود که در چنین روندی طالبان به عنوان یک عنصر تأثیرگذار حائز اهمیت است.

از طرف دیگر تماس با طالبان در شرایطی که کانال‌های دیگری در این کشور به دنبال روند صلح هستند مشروعیت قدرت ایران را به رسمیت می‌شناسند و دیگر عناصر حاضر در افغانستان قطعا به این امر پی خواهند برد که حذف تهران از مناسبات افغانستان ممکن نیست.

با این همه در حالی که به نظر نمی‌رسد از تمامیت‌خواهی طالبان اندکی کاسته شده باشد، آنها نیز از سود چنین ارتباطی بهره‌مند خواهند شد.

ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان امروز در مصاحبه‌ای که با خبرگزاری ایلنا انجام داده می‌گوید: «ارتباط ما با ایران منحصر به تماس‌ها و گفت‌وگوهای سیاسی است. مسئولان سیاسی طالبان تماس‌هایی با ایران داشته‌اند و دلیل آن هم مشخص است؛

جمهوری اسلامی همسایه قدرتمند افغانستان به حساب می‌آید و از این منظر ما باید نظرات خود را در مورد آینده کشورمان با تهران در میان بگذاریم تا بتوانیم در راستای تحکیم دوستی و صلح و آرامش هر دو طرف گام مثبت برداریم.

بنابراین تماس طالبان با ایران برای برقراری و حفظ کانال ارتباط سیاسی با همسایه افغانستان بوده است. همه به یاد دارند که کشورهای اسلامی در زمان جهاد علیه شوروی همکاری خوبی با افغان‌ها داشتند که یکی از همین کشورها ایران بود. افغان‌ها و بسیاری از کشورهای منطقه دقیقاً به یاد دارند که ایران پناهگاه مهاجران افغان بود و در بسیاری از سال‌هایی که در افغانستان جنگ در جریان بود مردم کشورمان به آنجا پناه بردند و جمهوری اسلامی ایران هم با آغوش باز از آنها پذیرایی کرد. از این جهت افغان‌ها ایران را خانه دوم خود می‌دانند. لذا تماس میان ایران و طالبان را باید در قالب تبادل نظر برای برقراری صلح و ثبات در منطقه قلمداد کرد.»

او درباره مذاکرات صلح در افغانستان نیز با اشاره به اینکه آمریکا پروپاگاندای رسانه ای برای انحراف افکار عمومی ایجاد کرده است،‌ می‌گوید: «ما برای خودمان این حق را محفوظ می‌دانیم که برای برچیده شدن بساط اشغالگران آمریکایی دست به هرگونه تماس با دیگر کشورها بزنیم که جمهوری اسلامی ایران هم به عنوان یکی از مقصدهای ما برای تبادل نظر و مباحثه در مورد مسائل سیاسی افغانستان است.»

سخنگوی طالبان البته پیش‌شرطشان برای ورود به مذاکرات صلح با افغانستان را خروج آمریکا از خاک این کشور می‌داند و می‌گوید: « آمریکایی‌ها پذیرفته‌اند که باید صحبت‌های بیشتری در مورد نحوه خروجشان از افغانستان صورت بگیرد و در نشست‌های آینده این مساله به صورت جدی پیگیری خواهد شد.»

تهران، کابل، تحریم، تجارت

مناسبات بین ایران و افغانستان پیچیده‌تر از آن است که گفت‌و‌گوهای صلح با طالبان و حضور و خروج نیروهای آمریکایی بتواند خلائی در آن ایجاد کند، این همه آن چیزی است که در طول سال‌های گذشته به وضوح قابل مشاهده بوده است.

جدای از بحث مهاجران افغان در ایران که خود موضوع مهمی در ارتباط بین دو طرف است، دو کشور در طول ۴ سال ذولت وحدت ملی تلاش کرده‌اند که نسبت به گذشته پیشرفت‌های بیشتری در مناسبات داشته باشند. در همین راستا نیز ۵ کمیته برای پیگیری موضوعات مشترک بین دو کشور در مذاکرات تعیین شده است که شامل کمیته آب و محیط زیست، کمیته دفاعی و امنیت، کمیته ترانزیت و اقتصاد، کمیته آموزش و کمیته مهاجران می‌شود که در این میان در ۳ کمیته آب، مهاجران و آموزش توافق حاصل شده و دوکمیته دیگر همچنان در دست بررسی است.

ماحصل این کمیته‌ها سند جامع همکاری میان دو کشور خواهد بود که در سال‌های آینده چشم‌انداز روشنی از روابط دو طرف را تعیین خواهد کرد.

از سوی دیگر ایران در سال گذشته ۲.۸ میلیارد دلار صادرات به کشور افغانستان داشته است که اولین شریک تجاری افغانستان محسوب می‌شود.

در حالی که ایران متحمل شدیدترین تحریم‌ها از سوی آمریکا شده است افغانستان با تلاش زیاد که با راه‌اندازی دو شرکت حقوقی در واشنگتن همراه بود توانست استثنائات تحریم‌های آمریکا در چند شعبه تجارت، ‌انرژی و از همه مهم تر بندر چابهار به دست آورد که این موضوع با توسعه صادرات می‌تواند برای ایران اهمیت بسیاری داشته باشد.

هر چند که اعلام تماس رسمی ایران با طالبان در روزهای گذشته بازخوردهای زیادی داشته است و عده‌ای با نگاهی تند هر گونه ارتباط ایران با طالبان را از دیدی افراط‌گرایانه تحلیل می‌کنند اما بررسی همه آنچه در ماه‌های اخیر در روند سیاسی کابل در حال شکل‌گیری است نشان می‌دهد، تهران در تماس با طالبان نقش تازه و تأثیرگذاری را برای خود تعریف می‌کند که این نقش را در مناقشات در سوریه و یمن به وضوح به طرف‌های آمریکایی و غربی نشان داد، نقشی که حضور تهران در هر گونه مذاکرات صلح را حیاتی می‌کند.