بررسی آینده فرهنگ ایران امروز در نشست «بازنمایی فرهنگ عمومی

در این نشست که با حضور حجت‌الاسلام روح‌الله حریزاوی معاون پژوهشی و آموزشی سازمان تبلیغات اسلامی و حجت‌الاسلام سید جواد موسوی هوایی معاون پژوهشی و آموزشی پیشین این سازمان برگزار می‌شد، «مهدی کاموس» مدیرکل دفتر مطالعات و رصد کالاهای فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی و «مهدی مختاری» استاد دانشگاه و مجری طرح پژوهشی «بازنمایی فرهنگ عمومی در جشنواره فیلم‌های فجر سال ۹۳-۹۶» به ارائه نتایج این پژوهش پرداختند.
مهدی کاموس به عنوان مدیر پژوهش این پروژه در ابتدای این نشست توضیحی درباره چگونگی اجرای پژوهش داد و گفت: این پژوهش با استفاده از روش تحلیل محتوای کمی و بر مبنای ۲۸۳ سوال در ۱۷ بخش اصلی در قالب پرسش‌نامه معکوس انجام شده است و ما در این سطح از پژوهش فقط به توصیف وضع موجود پرداخته‌ایم.
وی با بیان اینکه پرسش‌نامه‌های مربوط به این پژوهش بر اساس نظریه‌های علمی تدوین شده است، افزود: گردآوری اطلاعات از طریق پرسش‌نامه‌ها از سوی ۵ تا ۷ کارشناس متخصص که درکی از حوزه سینما دارند از جمله کارگردان، فیلم‌ساز یا استاد دانشگاه انجام شده است.
مدیرکل دفتر مطالعات و رصد کالاهای فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی «ویژگی عمومی فیلم»، «انواع موضوع»، «عناصر اصلی فیلم»، «خانواده، اخلاق خانوادگی»، «آسیب‌های اجتماعی»، «تصویر زندگی در فیلم»، «مهارت‌های زندگی»، «سبک‌ زندگی»، «دین و دینداری»، «باورها»، «رسانه»، «ازدواج و رابطه زن و مرد»، «نقش مادیات»، «سرمایه اجتماعی»، «سیاست و مسائل روز»، «زیبایی‌شناسی شهری» و «زندگی روزمره» را بخش‌های اصلی این طرح پژوهشی برشمرد.
کاموس در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: نتایج پژوهش صورت گرفته که فیلم‌های ۴ سال سینمای ایران را بررسی می‌کند داده‌های خوبی در اختیار ما قرار داده است که مبنای پایگاه داده‌های فرهنگی در حوزه کالاهای فرهنگی است و می‌تواند مورد استفاده سیاست‌گذاران و پژوهشگران قرار گیرد.
او با بیان اینکه سوال‌های طرح‌شده در این پژوهش با هدف مساله‌یابی تدوین شده است، افزود: روند ما در این پژوهش مقایسه وضع مطلوب و وضع موجود بوده است تا برمبنای آن علاوه بر تحلیل سیری که سینمای ایران طی می‌کند، پیش‌بینی‌هایی درباره آینده هم داشته باشیم. بر همین اساس ۳۵ فیلم در سال ۹۳، ۲۵ فیلم در سال ۹۴، ۴۴ فیلم در سال ۹۵ و ۲۵ فیلم در سال ۹۶ و علاوه بر این، فیلم‌های پرفروش روی پرده سینماهای ایران بررسی شده است.
مدیرکل دفتر مطالعات و رصد کالاهای فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی در توضیح دلیل انتخاب فیلم‌های جشنواره فجر برای این پژوهش هم عنوان کرد: در اساس‌نامه جشنواره فیلم فجر نکاتی چون اعتلای هنر ایرانی، معرفی فعالیت‌های یک ساله سینمای ایران و توسعه فرهنگ ایرانی-اسلامی قید شده است. به همین دلیل فیلم‌های اکران‌شده در جشنواره فیلم فجر منبع خوبی برای بررسی بازتاب فرهنگ عمومی در سینمای ایران محسوب می‌شود.
کاموس هم‌چنین توضیحاتی درباره نتایج این طرح پژوهشی داد و گفت: طبق تحلیل‌ها ما نتایج کلی را کسب کردیم از جمله اینکه اغلب شخصیت‌های اصلی فیلم‌های سینمای ایران از نظر اخلاقی مثبت هستند، اغلب فیلم‌های سینمای ایران پایان خوش را ترجیح می‌دهند، اغلب فیلم‌های بدنه سینما بازتاب فضای اجتماعی هستند تا اینکه بخواهند تفکری را شکل دهند، معمولا فیلم‌های تالیفی با اقبال بیشتری نسبت به فیلم‌های اقتباسی روبه‌رو شده‌اند، اغلب فیلم‌های فضای مدرنی دارند یا اینکه تعداد کارگردان‌های مرد سینمای ایران بیشتر از کارگردان‌های زن است.
خشم، پرخاشگری، قتل، فقر مطلق، بیکاری و طلاق مهم‌ترین آسیب‌های اجتماعی‌ای بود که به گفته این کارشناس در فیلم‌های سینمای ایران مطرح شده بود و در مقابل جای خالی طرح مسائلی چون کودک‌آزاری، تکدی‌گری، کودکان خیابانی و کودکان کار در فیلم‌های روز سینمای ایران به شدت احساس می‌شود.
نکته دیگری که کاموس درباره نتایج این طرح پژوهشی به آن اشاره کرد، عادی شدن آسیب‌هایی چون اعتیاد و طلاق در این فیلم‌ها بود به طوری که به نظر می‌رسد این موارد در سینمای ایران رفته‌رفته از دایره آسیب‌های اجتماعی خارج و به جزئی عادی از زندگی تبدیل می‌شوند.
وی بازنمایی فرهنگ عمومی در فیلم‌های فجر را در سه حوزه بازتابی، تعمدی و برساختی بر اساس کلیشه‌سازی و عادی‌سازی تحلیل کرد و بازنمایی بازتابی را برآیند واقعیت‌های عمومی جامعه و نقطه‌قوت سینمای ایران دانست و گفت: اما برخی فیلم‌های بازتاب‌های تعمدی دارند و در حکم پیشران‌های فرهنگی برخلاف هنجارهای عمومی جامعه هستند.
اما این طرح پژوهشی پیش‌بینی‌هایی هم نسبت به وضع سه بخش سینمای ایران یعنی سینمای بدنه، سینمای گیشه و سینمای هنر و تجربه داشت. مدیر پژوهش «بازنمایی فرهنگ عمومی در جشنواره فیلم‌های فجر سال ۹۳-۹۶» در این باره هم توضیح داد: با توجه به برآیند وضع امروز سینمای ایران به نظر می‌رسد بدنه سینمای اجتماعی ایران روبه ضعف و تحلیل برود و مانند گذشته نتواند تاثیرگذاری خود را داشته باشد. از سوی دیگر، می‌توان سینمای هنر و تجربه را سینمایی پیشران توصیف کرد که در صدد است فرم‌گرایی را به کلیشه تبدیل کند و رواج دهد و برخی از آسیب‌های اجتماعی که چندان موضوعیتی در جامعه ایرانی ندارد را مطرح و آن را عادی‌سازی کند. سینمای گیشه هم تکلیف مشخصی دارد. با این شرایط به نظر می‌رسد سینمای گیشه و سینمای هنر و تجربه می‌توانند به سینمای اجتماعی آسیب بزنند و آن را در آینده ضعیف‌تر کنند.
در بخش‌هایی از این نشست «مهدی مختاری» استاد دانشگاه و مجری طرح پژوهشی «بازنمایی فرهنگ عمومی در جشنواره فیلم‌های فجر سال ۱۳۹۳-۹۶» بخش‌هایی از آثار سینمای ایران را به عنوان مصداق نتایج به دست آمده در این پژوهش به نمایش گذاشت.
او ضمن نمایش این مصداق‌ها گفت: آسیب‌های اجتماعی در جامعه ما وجود دارند، اما پژوهش‌ها نشان می‌دهد بسیاری از این آسیب‌ها همچون اعتیاد و طلاق دیگر مانند گذشته به عنوان یک آسیب به نمایش در نمی‌آیند و گویا سبکی از زندگی ایرانی شده‌اند.
ادامه سلسله نشست‌های مطالعاتی آینده فرهنگ ایران در آینده برگزار خواهد شد.