مارش حماسه از سمفونی خرمشهر تا آژانس شیشه‌ای

موضوع جنگ تحمیلی و دفاع مقدس مردم ایران در نبردی ۸ ساله در تاریخ ۴۰ ساله بعد از انقلاب اسلامی که برهه‌ای مهم از تاریخ سرزمین ایران را تشکیل می‌دهد، تاثیری عمیق و همه‌جانبه بر فرهنگ و هنر این مرزوبوم گذاشته است به طوری که ردپای آن را به عنوان یک ژانر میتوان در میان همه آثار تولیدشده در عرصه فرهنگی و هنری طی دهه‌های اخیر مشاهده کرد.

موسیقی دفاع مقدس نیز در مقام حوزه‌ای شناخته‌شده در موسیقی ایرانی سهم بالایی از تولیدات موسیقایی کشور را در این برهه زمانی به خود اختصاص داده است و در میان آثاری که بعد از انقلاب وارد عرصه موسیقی ایرانی شده‌اند صدها و شاید هزاران اثر در بخش‌های موسیقی پاپ، کلاسیک، اصیل و تلفیقی مرتبط با موضوع جنگ و دفاع مقدس و مقاومت مردم ایران به چشم می‌خورد که گاه به صورت موسیقی فیلم و گاه به صورت مستقل به بازار عرضه شده‌اند.

در میان هنرمندانی که در این ژانر به تولید اثر پرداخته‌اند نام مجید انتظامی، در مقام آهنگسازی که بیشترین آثار موسیقایی با موضوع دفاع مقدس را خلق کرده‌است، می‌درخشد. سمفونی‌های «حماسه و اقتدار»، «خرمشهر»، «ایثار» و موسیقی متن فیلم‌های «از کرخه تا راین»، «بوی پیراهن یوسف» و «آژانس شیشه‌ای» از مهم‌ترین آثار انتظامی در این ژانر هستند که هر یک از آنها در زمان عرضه خود مورد توجه و استقبال بالای مردم و اهالی موسیقی قرار گرفتند.

مجید انتظامی متولد ۱۳۲۶ تهران و فرزند عزت‌الله انتظامی بازیگر فقید ایرانی است. تحصیلات موسیقایی را از سنین کودکی آغاز کرد و پس از گرفتن دیپلم هنرستان وارد ارکستر سمفونیک شد. از آنتوان کاتلوس نواختن ابوا را آموخت و سلفژ و تئوری و هارمونی را نزد ثمین باغچه‌بان و مصطفی کمال پورتراب آموزش دید. برای ادامه تحصیل به آلمان سفر کرد و از کنسرواتوار برلین فارغ التحصیل شد.

سال ۱۳۵۳ پس از بازگشت به ایران در ارکستر سمفونیک تهران استخدام شد و تدریس در دانشگاه تهران و هنرستان عالی موسیقی را از همین سال آغاز کرد.

مجید انتظامی با ساخت موسیقی سفر سنگ ساخته مسعود کیمیایی وارد دنیای موسیقی سینما شد.او تا کنون جوایز متعددی را از جشنواره های داخلی دریافت کرده است.دریافت چهار سیمرغ بلورین برای فیلم‌های بای سیکل ران، روز واقعه، آژانس شیشه‌ای و دیوانه‌ای از قفس پرید ، یک دیپلم افتخار و یک تقدیر و نامزدی ۹ فیلم در دوره های مختلف جشنواره فیلم فجر از افتخارات او محسوب می شود. او نزدیک به ۱۰۰ موسیقی فیلم و حدود ۱۰ موسیقی صحنه‌ای نوشته است که در اجرای بعضی از آنها به عنوان نوازنده حضور داشته است. او مشترکاً به همراه حسین علیزاده و محمدرضا علیقلی برنده بیشترین سیمرغ بلورین در بخش بهترین موسیقی متن جشنواره فیلم فجر است.

در این نوشتار مهم‌ترین آثار مجید انتظامی با موضوع دفاع مقدس به اختصار معرفی می‌شوند.

سمفونی حماسه خرمشهر

این سمفونی یکی از نخستین آثار دفاع مقدسی انتظامی است. این آهنگساز درباره‌ ساخت این اثر چنین می‌گوید: «خرمشهر را من قبل از آزادسازی این شهر نوشتم و در واقع من خرمشهر را در موسیقی قبل از آزادسازی‌اش، آزاد کردم. من وقایع جنگ را در هر بخش از موسیقی آوردم. در بخش اول که مردم در آرامش درحال زندگی کردن هستند و در بخش بعد حمله انجام می‌شود و بخش‌هایی از کشور از بین می‌رود. در ادامه هم که مردم با مقاومت شهر را پس می‌گیرند و در نهایت هم شادی مردم از آزادسازی روایت می‌شود. آقای چمران در آن زمان در ستاد احیای آثار و ارزش‌های دفاع‌مقدس بودند و متولی این کار شدند. طبعا این موسیقی‌ها، ضبط‌های پرهزینه‌ای دارند؛ چرا که همه‌ صدای سازها با دقت ضبط می‌شود و تعداد زیادی نوازنده درگیر می‌شوند. البته آن زمان هزینه‌ها بسیار کمتر از الان بود. درواقع این کار شروع‌کننده یک روندی شد که بعدها موسیقی فاخر نام گرفت.»

سمفونی حماسه و اقتدار

این سمفونی یکی از مهم‌ترین آثار انتظامی است که هفت پرده دارد و در چهار قسمت گنجانده شده است. هر پرده تابلویی است که بخشی از تاریخ جنگ تحمیلی را به شنونده منتقل می‌کند. در این اثر بار دیگر داستان خرمشهر و جشن آزادی این شهر روایت می‌شود.

در اجرای ارکسترال این سمفونی ۱۴۰ نفر نقش داشتند و در آن از سازهای بادی، گیتار، گیتارباس، درامز، پیانو و گروه کُر استفاده شد. قطعات بر اساس اشعاری از عبدالجبار کاکایی ساخته شده است. قرار بود سالار عقیلی خوانـــنده ارکستر در سمفونی «حماسه و اقتدار» باشد که بنا به دلایلی این امر محقق نشد و در ادامه تصمیم بر آن شد که با نیما مسیحا و محمد عبدالحسینی همکاری شود.

مجید انتظامی درباره اجرای این سمفونی گفت: « تلاش شده در این چهار قطعه حس و حال رویدادها از وقوع انقلاب تا آزادسازی خرمشهر نواخته شود که قطعه اول از کوک کردن ساز نوازنده‌ها، که نشان دهنده اوضاع نابسامان پیش از انقلاب است، آغاز می‌شود، سپس موسیقی سیر طبیعی خود را طی می‌کند و با ایجاد هارمونی وارد فضای عاطفی می‌شود و در قطعه آخر که به مسجد خرمشهر ختم می‌شود، موسیقی جنوبی نواخته می شود.

سمفونی ایثار

در این اثر اشعاری از مسعود هوشمند استفاده شده و حمید حامی به همراه گروه کر خوانندگی قطعات باکلام را برعهده داشته است.

انتظامی درباره سمفونی «ایثار» اینچنین گفت: «ابتدا فکر می‌کردم ارتباط مردم با چنین آثاری غیرممکن و نشدنی به نظر می‌رسد؛ چون موضوع احساسی است و بحث ارزش‌ها در میان است و اکثر مردم با نگاه خاصی به این مسئله نگاه می‌کنند. برای همین وقتی سه سال پیش، این کار به بنده پیشنهاد شد، آن را جدی نگرفتم. اما بعدها فکر کردم چه خوب است کاری انجام دهم تا عوام هم با آن ارتباط برقرار کنند که ضمن رعایت کردن قالب کلاسیک، سعی کردم به عامه مردم نزدیک شوم. وقتی به مرحله ساخت رسیدم، فکر کردم اغلب مسن‌ترهای ما به سمت موسیقی کلاسیک می‌روند و نسل جوان در دنیای خودش سیاحت می‌کند. هدفم در واقع حکایت و روایت ایثار از دید بین‌المللی دراقصی نقاط دنیا بود. از موسیقی به عنوان یک پل ارتباطی استفاده کردم که مورد علاقه و توجه جوان‌‎هاست. حتی تم ها و فرم‌هایی که استفاده کردم با توجه به سلیقه آنها بوده است؛ بدون این که به اصل قضیه لطمه ای وارد شود.»

انتظامی همچنین به ساختار سمفونی «ایثار» اشاره کرد و اظهار داشت: «فرمی که ارائه شده، در قسمت‌هایی به سمت و سوی پاپ کلاسیک می‌رود، ولی در قالب و در اصل همان سمفونی باقی مانده است. اگر در بخشی از کار، بین دف و درام، سئوال و جوابی پیش می‌آید، از روی عمد بوده است؛ به خاطر ترکیب دو رنگ مختلف که از آنها به رنگ جدیدتری برسیم. چون هر دو از سازهای ریتمیک هستند، یکی شرقی و دیگری غربی.»

سمفونی مقاومت

سمفونی مقاومت دومین سه‌گانه مجید انتظامی در یادبود جنگ ایران و عراق است. این سمفونی در چهار قسمت با عنوان‌های عروج، رویش، امید و مقاومت ساخته شده‌است.

قطعه عروج در گامی آرام آغاز می‌شود و اجرای کلیه سازهای ارکستر و گروه کر یادآور حرکت و سیر و سلوک است که در ادامه این قطعه ملودی آرام همراه با نگرانی نشان دهنده نزدیک شدن به مفهوم عروج است. این قطعه که در ادامه با همراهی گروه کر توأم می‌شود، تداعی کننده رشادت و سخت کوشی انسان‌ها است، سپس تمام گروه با این ملودی همراه می‌شوند و اشعار حماسی، میهنی که نشان دهنده عزم راسخ ایرانیان است را طنین انداز می‌کنند و در پایان این قطعه جاودانگی، عظمت و مفهوم سیرو سلوک در نوای این ملودی شنیده می‌شود.

قطعه رویش که توصیف جریان هستی را و اشعار آن در وصف جاودانگی مام میهن سروده شده‌است؛ که به آرامشی خاص و با همراهی سازهایی مانند گیتار، ماندولین، هارپ، پیانو و با همراهی آواز سنتی، پاپ و گروه کر به شکل زیبایی نواخته شد.

قطعه امید در گام دو مینور با بهره‌گیری از ارکستر زهی و بادی آغاز می‌شود و پس از آن بخش‌های دیگر ارکستر نیز به ان اضافه می‌شوند، امید بیانگر مفهوم بلند امید به عنوان کیمیای دست‌یابی به گوهر مقاومت است، در این قسمت نوای دردمندانه انسان‌های امیدوار که در راه مقاومت گام نهاده‌اند روح انسان را به اصل مقاومت و امید می‌برد. از زیبایی این قطعه می‌توان به تلفیق دو صدای محمد عبدالحسینی و نیما مسیحا اشاره کرد که به زیبایی تمام این دو صدا در ملودی تلفیق شدهاند و اثری زیبا را پدیدآورده‌اند.

قطعه مقاومت قطعه پایانی این سمفونی است که با تمپوی تند و در گام پایین و با ورود تدریجی دیگر سازها همراه است، این قسمت شکوفایی مفهوم مقاومت و تولد عشق و ایمان که لازمه زندگی و حیات کامل بشر است را ارائه می‌کند. این قطعه با صدای محمد عبدالحسینی و در ساختاری سنتی به اجرا در می‌آید.

بوی پیراهن یوسف

بوی پیراهن یوسف فیلمی از ابراهیم حاتمی‌کیا با بازی علی نصیریان، نیکی کریمی و جعفر دهقان، محصول سال ۱۳۷۴ در ژانر «دفاع مقدس» است که جزو بهترین فیلم‌های ساخته شده در تاریخ سینمای دفاع مقدس است.

موسیقی متن این فیلم اثری بسیار زیبا و به یادماندنی از مجید انتظامی است که بی‌تردید یکی از عوامل موفقیت و جذابیت این فیلم محسوب می‌شود.

از کرخه تا راین

از کرخه تا راین فیلمی به نویسندگی و کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا، محصول سال ۱۳۷۱ است که به سرنوشت قربانیان بمب‌های شیمیایی در جنگ ایران و عراق می‌پردازد. علی دهکردی و هما روستا از بازیگران این فیلم هستند و موسیقی ماندگار این فیلم اثر انتظامی برنده دیپلم افتخار بهترین موسیقی متن فیلم از یازدهمین جشنواره فیلم فجر شده است.

آژانس شیشه‌ای

«آژانس شیشه‌ای» در سال ۱۳۷۷ به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا ساخته شد که برپایه برخی از نظرسنجی‌ها بهترین فیلم ایرانی پس از انقلاب ۵۷ لقب گرفت. مجید انتظامی برای ساخت موسیقی متن این فیلم برنده سیمرغ بلورین شانزدهمین جشنواره فیلم فجر شد.