۱۰ رویداد مهم دیپلماسی در سال ۹۶؛ از نابودی داعش تا سرنوشت مبهم برجام

سمیرا امیر چخماقی - ظهور پدیده دونالد ترامپ در آمریکا سال ۱۳۹۶ شمسی را در عرصه جهان تبدیل به سالی کرد که در تاریخ ماندگار باشد. همین ماندگاری البته در عرصه سیاست خارجی ایران نیز نمود دارد، در روزهای پایانی سال ۹۶، یکی از بزرگترین توافق‌های بین‌المللی (برجام) به دلیل فشارهای رئیس‌جمهوری آمریکا در هاله‌ای از ابهام مانده است و سیاست‌های منطقه‌ای او تأثیر شگرفی در مناسبات منطقه‌ای ایران داشته است.

با وجود همه این اقدامات، سیاست خارجی ایران در طول سال گذشته روزهای خوش نیز داشته است. مخابره نابودی داعش به جهان، ارتباطات نزدیک ایران با اتحادیه اروپا و حضور وزیر امور خارجه کشورمان در مجامع بین المللی، سفرهای متعدد مقامات کشورها به ایران و سفر رئیس‌جمهوری و دیگر مقامات کشورمان به کشورهای همسایه و ... همگی حاکی از دیپلماسی پویا ایران است، هر چند که کارشکنی‌های اسرائیل ، عربستان و آمریکا و متحدان منطقه‌ای آنها همچنان ادامه دارد.

در میان همه این فراز و فرودها ۱۰ رویداد مهم عرصه دیپلماسی در سال ۹۶ را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:

۱) مخابره پیام نابودی داعش

صبح سی ام آبان ماه بود که سردار قاسم سلیمان، فرمانده نیروی قدس سپاه در پیامی به محضر مقام معظم رهبری با اعلام پایان سیطره شجره خبیثه داعش، رهبری حکیمانه ایشان و پایداری ملت، دولت، ارتش و نیروهای مردمی عراق و سوریه و مجاهدین و شهدای مدافع حرم از دیگر کشورهای اسلامی را عامل پیروزی جبهه مقاومت دانست. رهبری انقلاب ساعتی بعد به این پیام پاسخ دادند. ایشان خطاب به قاسم سلیمانی فرمودند: «شما با متلاشی ساختن توده‌ سرطانی و مهلک داعش نه‌ فقط به کشورهای منطقه و به جهان اسلام بلکه به همه‌ ملت‌ها و به بشریت خدمتی بزرگ کردید.»

حسن روحانی، رئیس جمهوری کشورمان همان روز در سخنان خود در کنگره سراسری خانه کشاورز، این پیروزی را به رهبر معظم انقلاب، نیروهای مسلح، ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروی قدس و برادر عزیزمان سردار سلیمانی تبریک گفت.

پیام نابودی داعش ساعتی بعد از انتشار این اخبار جهانی شد. رسانه های جهان به نقل از رهبری، رئیس جمهوری و فرمانده سپاه قدس ایران خبر نابودی داعش را مخابره کردند.

۲) ساختار تازه وزارت امور خارجه

از ابتدای دولت یازدهم و آغاز کار وزارت امور خارجه به سرمداری محمد جواد ظریف، حرف و حدیث ها درباره تغییر چارت دستگاه دیپلماسی وجود داشت. مذاکرات هسته ای و فشردگی کار وزیر امور خارجه اما مجال اجرایی شدن طرح در دولت اول حسن روحانی را نداد و از زمانی که محمد جواد ظریف برنامه خود را به عنوان وزیر امور خارجه دولت دوازدهم به مجلس ارائه داد تغییر ساختار در این وزارت خانه به صورت جدید کلیک خورد.

بر اساس آنچه محمد جواد ظریف در برنامه خود اعلام کرد، مجموعه وزارت امور خارجه که تا پیش از این با ۶ معاون وزیر اداره می شد، در ساختار جدید تنها دو معاونت اقتصادی و سیاسی دارد و دیپلماسی اقتصادی از اهداف اصلی وزارتخانه در ساختار جدید خواهد بود.

محمد جواد ظریف خود درباره این تغییر ساختار می گوید: «یکی از دستاوردهای این تغییر ساختار کم شدن لایه‌های مدیریتی و کارشناس‌محورتر شدن وزارت خارجه است. با کاهش لایه‌های مدیریتی این زمینه فراهم می‌شود که کارشناسان نتایج کارهای خود را بیشتر ببینند.»

وی با اشاره به اینکه این تغییر ساختار یکی از دستاوردهای مهم وزارت خارجه در طول چند سال گذشته است، ادامه داد: این تغییر ساختار در فاصله سه چهار ماه و بعد از مطالعه چندین ساله اجرایی شد. ما توانستیم هم ساختار را عوض کنیم و در کنار آن تغییراتی در مدیران ایجاد کنیم و از دیگر سو، جانمایی ادارات در وزارت خارجه را نیز بهینه‌سازی کنیم؛ چنانکه در حال حاضر با توجه به تغییرات ایجاد شده ادارات منطقه‌ای در یک ساختمان هستند.»

تغییر ساختار وزارت امور خارجه به صورت رسمی از سوم دی ماه ۱۳۹۶ و با دستور وزیر امور خارجه اجرایی شد.

۳) ایران از فهرست کشورهای اقدام متقابل حذف شد

گروه ویژه اقدام مالی در بیانیه پایانی اجلاس ۲۴ ژوئن که در روز جمعه چهارم تیرماه برگزار شد برای نخستین بار، پس از تلاش مدیران و کارشناسان اقتصادی و بانکی کشور، نام ایران را از فهرست کشورهایی که لازم است علیه آنها اقدام های متقابل اتخاذ شود، حذف کرد.

FATF ( گروه مالی اقدام مشترک) یکی از نهادهای ناظر بر اقدام‌های مالی ایران بعد از امضای برجام است. در حالی که انتقادات زیادی برای عضویت ایران در این گروه ویژه در داخل کشور وجود داشت با تصویب مجلس و شورای نگهبان ایران در سال ۱۳۹۵ به عضویت گروه مالی اقدام مشترک در آمد. بر همین اساس FATF در گزارش خود برای اولین بار نام ایران را از گروهی که در قعر فهرست رده بندی آن قرار داشت، حذف کرده و آن را به سطح بالاتری ارتقا داد. به این ترتیب تلاش‌های ایران به نتیجه نشست و علی رغم لابی رژیم صهیونیستی و برخی کشورهای متخاصم، نام ایران از فهرست کشورهایی که لازم است در خصوص آن‌ها اقدامات تنبیهی به عمل آید، حذف شد.

۴) تصویب پالرمو در مجلس

روز چهارشنبه (۴ بهمن ) مجلس شورای اسلامی بررسی گزارش کمیسیون قضایی و حقوقی در مورد الحاق لایحه دولت ایران به کنوانسیون سازمان ملل متحد برای مبارزه با جرایم سازمان‌یافته فراملی (پالرمو) را در دستور کار صحن علنی قرار داد و وکلای ملت با ۱۳۲ رأی موافق، ۸۰ رأی مخالف و ۱۰ رأی ممتنع از مجموع ۲۳۶ نماینده حاضر در مجلس، این لایحه را به تصویب رساندند. پالرمو، کنوانسیون ملل متحد علیه جنایات سازمان یافته فراملی از جمله قاچاق زنان و کودکان، پروتکل علیه قاچاق مهاجرین و پروتکل علیه قاچاق غیر مجاز و مواد هسته‌ای است.

در ۱۸ آذر ۹۲ لایحه الحاق ایران به این کنوانسیون به مجلس تقدیم شد و در ۷ خرداد ۹۳ کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس این لایحه را مورد بررسی قرار داد. از آنجا که طرح مذکور همراه با اشکالاتی بود و الزاماتی را برای ایران ایجاد می‌کرد که زمینه سوءاستفاده علیه کشورمان در سازمان‌های بین‌المللی را فراهم می‌آورد، اقداماتی در مرکز پژوهش‌های مجلس با وزارت خارجه صورت گرفت تا شروطی تحفظی در این لایحه مد نظر قرار گیرد و در نهایت نیز مجلس «لایحه الحاق ایران به کنوانسیون مبارزه با جرایم سازمان‌یافته فراملی» را با ۵ شرط تصویب کرد.

تصویب این کنوانسیون در مجلس انتقادات بسیاری به دنبال داشت و حتی برخی از مخالفان، تصویب پالرمو را خیانت به کشور دانستند که در همین زمینه نیز وزارت امور خارجه بیانیه ای منتشر کرد. روابط عمومی وزارت امور خارجه در ۸ بند به برخی شبهات و سوالات در خصوص لایحه الحاق ایران به کنوانسیون مقابله با جرائم سازمان یافته ملی (پالرمو) پاسخ داد.

۵) شکست‌های پی‌در‌پی آمریکا در شورای امنیت

سال ۹۶ سال شکست آمریکا از ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد بود. نیکی هیلی، نماینده آمریکا در سازمان ملل متحد بارها برای پرونده سازی دوباره علیه ایران در شورای امنیت نقشه چینی کرد. بهانه حمایت ایران از حوثی ها در یمن و استفاده حوثی ها از تسلیحات ایرانی چندین بار سوژه نمایش های هیلی در سازمان ملل متحد شد. دروغ بزرگی که نماینده دائم ایالات متحده آمریکا علیه ایران مطرح کرد در عرض کمتر از ۴۸ ساعت برملا شد و سخنگوی دبیرکل سازمان ملل متحد به صورت مستقیم به فضاسازی ها علیه ایران واکنش نشان داد و گفت: «دبیرکل سازمان ملل هر ۶ ماه یک ‌بار گزارشی را درباره اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت ارائه می‌دهد که شامل جنبه‌های مختلفی از فعالیت‌های ایران می‌شود و گزارش فعلی نیز تحلیل‌‌هایی را درباره موشک‌های شلیک شده از یمن به سمت عربستان ارائه داده است. در این گزارش‌‌ها تاکید می‌شود که هیچ شواهد قطعی درباره منشاء این موشک‌ها وجود ندارد».

نماینده آمریکا برای جبران این شکست مفتضحانه در پی ناآرامی های دی ماه ۹۶ در ایران خواستار تشکیل جلسه شورای امنیت سازمان ملل متحد برای بررسی این حوادث و موضع گیری در این زمینه شد؛ درخواستی که با وجود مخالفت برخی از اعضاء دائم و غیردائم شورای امنیت برگزار شد. این نشست پس از موضع گیری شماری از اعضای دائم و غیردائم شورای امنیت مبنی بر اینکه این حوادث داخلی در صلاحیت این شورا نیست و ابزار امیدواری دیگر اعضاء از افزایش ثبات در ایران، بدون هیچ نتیجه‌ای به پایان رسید.

هیلی در بهمن ماه نمایش تازه ای به راه انداخت. او اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد را برای ناهار به کاخ سفید دعوت کرد تا در حضور دونالد ترامپ به آنها ثابت کند موشک‌های حوثی‌ها متعلق به ایران است. ناهار دونالد ترامپ هم شورای امنیت را راضی نکرد تا آنکه در اسفند ماه بار دیگر در حالی که با قطعنامه پیشنهادی بریتانیا در شورای امنیت سازمان ملل متحد تلاش کرد که نقش ایران را در مسلح کردن حوثی‌های یمن نشان دهد شکست خورد. قطعنامه پیشنهادی بریتانیا علیه ایران با وتوی روسیه در شورای امنیت سازمان ملل متحد بی‌نتیجه ماند.

۶) پنجمین حضور در سازمان ملل متحد

شهریور ماه امسال زمان پنجمین حضور حسن روحانی به عنوان رئیس جمهوری ایران در سازمان ملل متحد بود. پنجمین حضور روحانی اما همزمان شد با اولین حضور دونالد ترامپ به عنوان رئیس جمهوری آمریکا دز نشست عمومی سازمان ملل متحد. ترامپ در اولین سخنرانی خود به ایران تاخت. او دولت ایران یک «دیکتاتوری فاسد» خواند و مدعی شد که «دولت ایران خود را در پشت یک پوشش کاذب دموکراسی پنهان و یک کشور ثروتمند با تاریخ و فرهنگی غنی را به کشوری سرکش با اقتصادی ضعیف تبدیل کرده است که صادرات اصلی‌اش خشونت، خونریزی و هرج و مرج است.»

حسن روحانی این سخنان ترامپ را بی جواب نگذاشت و در سخنرانی خود که یک روز بعد انجام شد اعلام کرد: «ادبیات جاهلانه، زشت، کینه توزانه و مشحون از اطلاعات غلط و اتهامات بی‌پایه‌ای که از زبان رئیس جمهور آمریکا علیه ملت ایران دیروز در این مجمع محترم شنیده شد، نه تنها در شأن سازمان ملل نبود بلکه در تقابل با خواسته امروز ملت‌ها از این اجلاس -یعنی اتحاد دولت‌ها برای مقابله با جنگ و تروریسم - قرار داشت.»

دونالد ترامپ که به نظر می رسید در سازمان ملل متحد به اهداف خود نرسیده یک ماه بعد در کاخ سفید در حال که راهبرد دولت آمریکا را اعلام می کرد سخنان تندتری علیه ایران مطرح کرد و این بار خطاب توهین هایش را مردم ایران قرار داد و به جای استفاده از خیلج فارس نیز از «خلیج عربی» استفاده کرد که البته در ابتدا با واکنش شدید مردم ایران در فضای مجازی مواجه شد و البته ساعاتی بعد نیز با واکنش تند رئیس جمهوری ایران که همتای آمریکایی خود را دعوت به «مطالعه تاریخ، جغرافیا و ادب و همچنین حقوق و عرف بین‌الملل» کرد.

۷) اولین سوچی سه جانبه برای سوریه

یکم آذر ماه ۱۳۹۶، سه کشور ضامن آتش بس سوریه برای اولین بار در سطح سران در سوچی روسیه گرد هم آمدند. حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه و رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه در روسیه در حالی درباره آینده سوریه و روند مذاکرات آستانه که بیش از یک سال از شروع آن می گذشت گفت و گو کردند که ولادیمیر پوتین یک روز قبل در روسیه میزبان بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه بود.

سه رئیس جمهوری در پایان نشست سوچی با انتشار بیانیه ای نمایندگان دولت جمهوری عربی سوریه و مخالفان متعهد به حاکمیت، استقلال، اتحاد، تمامیت ارضی و عدم تجزیه این کشور به مشارکت سازنده در «کنگره گفتگوی ملی سوریه» فراخواندند.

نشست کنگره ملی سوریه نیز چند ماه بعد یعنی در ۱۰ بهمن در شهر سوچی روسیه با حضور ۱۶۰۰ شخصیت ار گزوه های مختلف سوریه برگزار شد. بشار جعفری نماینده دولت سوریه و همچنین معاون وزیر امور خارجه سوریه در این نشست حضور داشتند. نمایندگانی از کردها، ایزدی‌ها، آشوری‌ها، ارمن‌ها، شرکس‌ها داغستانی‌ها، ترکمان‌ها و دیگر اقشار و طوایف نیز در این نشست حضور داشتند.

استفان دیمیستورا ، نماینده سازمان ملل متحد در امور سوریه که در این کنگره حضور داشت بیانیه پایانی نشست را قرائت کرد که بر اساس آن کمیته‌ای متشکل از تمام طرف‌های سوری برای تدوین قانون اساسی در این کشور تشکیل خواهد شد.

سه کشور ضامن آتش بس در سوریه قرار است در ادامه همین روند در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۷ نیز در استانبول ترکیه بار دیگر گرد هم جمع شوند.

۸) سال سرنوشت‌ساز برجام

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا در طول یک سال گذشته با وجود همه تهدید‌ها و ضرب‌الاجل‌ها برای خروج از برجام در سال ۱۳۹۶ دوبار لغو تحریم‌های ایران بر اساس برجام را که باید هر سه ماه یک بار با دستور رئیس جمهوری آمریکا تأیید شود امضا کرد و به این ترتیب ناچار به تأیید اقدامات ایران بر اساس برجام شد.

سید عباس عراقچی در دی ماه درباره تهدیدهای ترامپ برای خروج از برجام، سخنان او را بر خلاف پاراگراف‌های ۲۶، ۲۷ و ۲۸ است که متعهد شدند برجام را در فضای توأم با حسن نیت انجام دهند که تاکنون نداده‌اند.

عراقچی گفت: «اینکه ترامپ گفته ۱۲۰ روز فرصت است، امری غیرواقع است و دیگر این مساله را کسی از ایشان باور نمی‌کند. تو خالی بودن این تهدیدات مشخص شده است.»

با این وجود دونالد ترامپ متحدان اروپایی و سنای آمریکا را تهدید کرده است که در تاریخ ۱۲ می (۲۲ اردیبهشت ) در صورت رفع نشدن نواقص برجام به زعم او از این توافق خارج خواهد شد.

هر چند کشورهای اروپایی تلاش کردند که در جلسات متعدد درباره برجام این مسئله را به شکلی حل کنند، به نظر می‌رسد تا کنون موفق نشده‌اند. رکس تیلرسون، وزیر امور خارجه سابق ترامپ در پی تهدیدهای دونالد ترامپ به کشورهای امضا کننده برجام یعنی انگلیس و فرانسه و آلمان سفر و تلاش کرد که با تشکیل کارگروهی موضوع برجام را در دستور کار قرار دهد. در حالی که مقام‌های ایرانی هر گونه مذاکره مجدد درباره برجام را منتفی اعلام کرده‌اند‌، فدریکا موگرینی،‌ مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و دیگر هم پیمانان اروپایی نیز بر این موضوع تأکید کردند. با این حال اروپا به دنبال راه‌های دیگری برای راضی کردن ترامپ شد. طرح موضوع موشکی ایران و مذاکره درباره مسائل منطقه‌ای موضوعاتی است که در همین راستا مطرح شد و البته ایران سرسختانه مخالفت کرد.

در حالی که رکس تیلرسون آمریکایی به این نتیجه رسیده بود که آمریکا باید به روشی در برجام بماند در روزهای پایانی سال ۹۶ ترامپ او را با انتشار یک توئیت در صفحه توئیترش برکنار کرد و مایک پمپئو، رئیس سیا را که از مخالفان سرسخت برجام است جایگزین او کرد.

به این ترتیب سال ۹۷ برای برجام شاید سالی سرنوشت ساز باشد، در حالی که اروپا همچنان تلاش می‌کند با طرح تحریم‌های جدید علیه ایران آمریکا را برای حفظ برجام راضی کند، تغییر و تحولات در آمریکا حاکی از اخبار دیگری است. ایران اعلام کرده است که اروپا با تصمیم‌های تازه خود دچار اشتباه بزرگی می‌شود و از سوی دیگر برای هر گونه اقدام آمریکا در خصوص برجام آمده است. به هر حال دو ماه ابتدای سال آینده مهم‌ترین ماه‌ها برای برجام و بسیاری از مناسبات ایران بر همین اساس خواهد بود.

۹) حمله به سفارت ایران در بریتانیا

در آخرین ساعات ۲۸ اسفند ماه ۱۳۹۶ حمله چهار نفر از حامیان آیت الله سید صادق شیرازی به سفارت ایران در لندن حمله کرده و پرچم ایران را پایین کشیدند. هر چند این حمله حدود سه ساعت به طول انجامید و با دخالت پلیس بریتانیا و دستگیر شدن عاملان قائله به پایان رسید، اما این حادثه با توجه به سابقه حمله گروهی خودسر به سفارت بریتانیا در تهران در سال ۹۰ و قطع رابطه لندن با تهران به همین دلیل با حواشی بسیاری مواجه شد.

حمید بعیدی نژاد سفیر ایران در لندن از همان دقایق اولیه حادثه در پیام های توئیتری اخبار را وضعیت سفارت مخابره می کرد. سید عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه نیز با سفیر لندن در تهران تماس گرفت و در حالی که بریتانیا به طور رسمی از ایران عذرخواهی کرد، سفیر روز شنبه (۲۹ اسفند) به وزارت امور خارجه احضار و مراتب شدید اعتراض ایران به او مخابره شد. با این همه عده‌ای با مقایسه این اتقاق با حمله به سفارت لندن در تهران بر این باور بودند که دستگاه دیپلماسی باید برخورد شدیدتری داشته باشد، هر چند که چنین قیاسی در ظاهر نیز به دور از ذهن بود.

۱۰) یک شکست دوباره برای اسرائیل

ماجرا از ادعای اسرائیل در تاریخ ۲۱ بهمن ماه آغاز شد. ارتش اسرائیل در بیانیه‌ای اعلام کرد که نیروی هوایی این کشور یک پهپاد ایرانی را در آسمان بلندی جولان سرنگون کرده است و جنگنده های این کشور در واکنش به این اقدام، مواضع متعلق به نیروهای ایرانی در خاک سوریه را بمباران کرده‌اند.

اسرائیل به بهانه همین ادعا ساعاتی بعد مدعی شد که به مواضع نظامی ایران در سوریه حمله کرده است، ادعایی که از سوی سوریه رد و البته اعلام شد که جنگنده های نظامی اسرائیل در سوریه منهدم شده اند و این بار حتی اسرائیل نیز نتوانست خبر منهدم شدن جنگنده اش در خاک سوریه را تکذیب کند اما مدعی شد که ایران در سرنگونی این جنگنده دخیل بوده است. هر چند اعلام این موضوع خود نوعی اعتراف به شکست در برابر ایران از سوی اسرائیل بود اما بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی در واکنش به ادعاهای اسرائیل، گفت که که ادعای پرواز پهپاد ایرانی و نیز دخالت ایران در سرنگونی جنگنده اسرائیلی «مضحک تر از آن است که بدان پرداخته شود».

قاسمی افزود که جمهوری اسلامی «اساسا حضوری مستشاری در سوریه» دارد و آن‌هم به درخواست دولت بشار اسد صورت گرفته است.

حسین سلامی، جانشین فرمانده کل سپاه پاسداران نیز درباره پهباد ایرانی در مرز اسرائیل و سوریه گفت: «ما هیچ خبری از جانب اسرائیل را تایید نمی‌کنیم. اگر سوری‌ها تایید کنند، ما نیز تایید خواهیم کرد. چون اسرائیلی‌ها دروغگو هستند.»

به هر حال در حالی که اسرائیل بار دیگر در جریان نمایشی که به راه انداخت شکست خورده میدان بود ناچار شد تا اعلام کند این نفوذ پهباد ایرانی به خاک اسرائیل را به این دلیل اعلام کرده است که اقدامات ایران در منطقه را برملا کند!