پیشینه‌ ۶۰۰ ساله هنر صحافی و مرمت قرآن در کتابخانه آستان قدس رضوی

به گزارش خبرگزاری پانا به نقل از روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان ‌قدس ‌رضوی، رئیس اداره حفاظت و مرمت آثار فرهنگی این سازمان با بیان این مطلب، اظهار کرد: از دوره صفویه کار بر روی قرآنها و کتابهای خطی در کارگاه‌ صحافی کتابخانه آستان قدس رضوی آغاز شده و فعالیت آن تاکنون به قدمت 600 سال ادامه دارد.

علی‌اصغر ثابت‌جازاری، با اعلام اینکه از ابتدای سال تاکنون 24 قرآن و جزوه قرآنی مرمت شده است، افزود: برخی از آن‌ها از نفایس قرن پنجم قمری است و در مجموع تعداد 156 قرآن خطی گردگیری ورق به ورق شده و نیز 251 نسخه خطی هم در این اداره مرمت شده است.

وی با اشاره به ریشه لغت صحاف برگرفته از کلمه مصحف که نام دیگر قرآن است، افزود: در طول تاریخ صحافانی همچون ملک حسین صحاف باشی، ملاعبدالله و نیز ملاحسن و فرزندانش از افرادی بودند که به کار صحافی و مرمت قرآن مشغول بوده‌اند.

ثابت جازاری با ابراز اینکه تا پیش از سال 1363 در ایران مرمت آثار تاریخی به صورت دانشگاهی آموزش داده نمی‌شد، بیان کرد: برای اولین بار پس از پیروزی انقلاب اسلامی رشته مرمت آثار تاریخی در دانشکده پردیس اصفهان راه‌اندازی شد و اکنون در دانشگاه‌های هنر تهران، زابل و تبریز در حال تدریس است.

وی کار صحافی امروزی را تلفیقی از هنر قدیم و تحصیلات دانشگاهی روز اعلام کرد و افزود: کارشناسان این دانشگاه‌ها جذب مجموعه اداره حفاظت و مرمت کتابخانه آستان قدس رضوی شده و با ترکیب مهارت قدیم و علوم جدید،‌ با دقت و ظرافتی بیش از گذشته آثار نفیس خطی را مرمت می‌کنند.

ثابت‌جازاری با تشریح نحوه مرمت اسناد و قرآن‌های خطی در گذشته اظهار کرد: مرمت قرآن‌ها و کتابهای خطی به حوزه‌های وصًالی، شیرازه‌بندی و تجلید با استفاده از ابزارها و شیوه‌های مرسوم کارگاه‌های صحافی گذشته مانند کاغذ دست‌ساز و صنعتی خلاصه می‌شد.

وی ابزارهای مرمت کتب و قرآن‌های خطی امروزی را علاوه بر بهره‌گیری از ابزارهای کار پیشینیان، از مواد و تجهیزات جدیدی عنوان کرد که شامل استفاده از دستگاه‌های چرم نازک‌کن، کاغد تیشو و نیز چسب cmc با کیفیت عالی و ماندگاری طولانی می‌شود.

رئیس اداره حفاظت و مرمت آثار فرهنگی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی ادامه داد: این اداره از سال 1382 در پی ادغام بخش صحافی کتابخانه قدیم و کارگاه مرمت موزه ‌تأسیس شد و به مرور زمان دامنه فعالیت‌های آن از مرمت کتب و نسخ خطی به مرمت همه اشیاء موزه اعم از فرش، منسوجات، فلز، چوب، سفال و نقاشی گسترش یافت.

ثابت جازاری با بیان اینکه در کنار کارگاه‌های مستقل هر بخش آزمایشگاه مجهزی هم برای تکمیل فرایند مرمت در اختیار داریم، گفت: نسخ و قرآن‌های خطی آسیب‌دیده ارسالی به این اداره، بعد از تعیین نوع و مدت مرمت به کارگاه مربوطه جهت ترمیم ارجاع و در صورت لزوم پس از گردگیری، اسیدزدایی و آفت‌زدایی در آزمایشگاه و انجام مستندنگاری لازم به خزانه یا مخزن مربوطه بازگردانده می‌شوند.

وی در بخش دیگری به فعالیت کارگاه نقاشی هم اشاره کرد و گفت: در گذشته تنها با بهره‌گیری از مواد اولیه‌ای مانند رنگ، بست و بتونه به مرمت آثار نقاشی اقدام می‌کردند که در کارگاه‌های نقاشی کنونی ضمن استفاده از مواد مذکور، مسائل خاص مرمتی همچون اصل برگشت‌پذیری، حفظ اصالت اثر و نیز آسیب‌شناسی اثر هم مورد توجه اساتید فن قرار می‌گیرد. رئیس اداره حفاظت و مرمت آثار فرهنگی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در ادامه شیوه مرمت و صحافی قرآن‌های آسیب دیده را تشریح کرد و افزود: برخی از قرآن‌های قدیمی دارای جلد لاکی گل و مرغ (رنگ و روغنی) منقًش به نقوش پرندگان و گل‌ها هستند که در اثر فرسایش و مرور زمان فرسوده شدند و نیاز به بازسازی در کارگاه نقاشی دارند.

وی به مرمت نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای موجود در موزه آستان قدس رضوی هم اشاره کرد و گفت: از دوره قاجار پرده‌های تغزیه‌خوانی موجود است که به توصیف تصویری وقایع عاشورا، نهضت حسینی و نیز واقعه مسموم کردن حضرت رضا(ع) اشاره دارد، که برخی از این پرده‌ها مرمت و بازسازی شده‌اند.

وی همچنین با ذکر آخرین کار کارگاه چوب این اداره هم ابراز کرد: درب مقبره خالصی که یکی از درهای حرم مطهر رضوی و متعلق به دوره تیموریان در قرن هشتم قمری بوده است، به وسیله چند کارشناس خبره پاکسازی، تمیزکاری، ترمیم و استحکام‌بخشی شده است.

ثابت‌جازاری به معرفی دیگر حوزه‌ فعالیت‌ اداره حفاظت و مرمت آثار فرهنگی کتابخانه آستان قدس رضوی پرداخت و اضافه کرد: کنترل شرایط محیطی مخازن نگهداری آثار شامل دما، رطوبت، آلودگی هوا، نور و نیز حفظ مخازن سازمان از عوامل تخریبی و بلایای طبیعی از جمله عوامل شیمیایی، فیزیکی، بیولوژیکی و انسانی نمونه‌ای از امور محوله در این اداره است.