منطقه پرخطر در دل پایتخت؛ ساماندهی بازار تهران شدنی است؟

آتش‌سوزی در بازار، حادثه‌ای پر‌تکرار در تهران است. هفته‌ای نیست که خبری از یک آتش‌سوزی بزرگ در بازار تهران منتشر نشود، میانه اردیبهشت ماه بود که احمد وحیدی، وزیر کشور، به بازار تهران آمد تا وضعیت ایمنی بازار تهران را بررسی کند. تعداد و محل قرارگیری ایستگاه‌های آتش‌نشانی، خطرات ناشی از سیم‌کشی و برق‌رسانی غیراصولی ساختمان‌ها، ایمن‌سازی ساختمان‌های بحرانی برخی موضوعاتی بود که در این جلسه مطرح شده بود.

محمدمهدی بلندیان، معاون نظارت و بازرسی امور سیاسی و قضائی سازمان بازرسی هم مدتی پیش نسبت به ایمنی بازار تهران هشدار داده و گفته بود:‌ با توجه به وضعیت بازار تهران از منظر فرسودگی و پایین‌ بودن ایمنی ساختمان‌ها و همچنین مالکیت‌های متعدد املاک آن‌ که شامل اشخاص حقیقی و حقوقی و نهادها بوده، در نامه‌ای به مسئولان ذی‌ربط خواستار تسریع در ایمن‌سازی این بازار شدیم.

در همین زمینه به گزارش این سازمان در خردادماه سال گذشته خطاب به وزیر کشور و استاندار تهران، مبنی بر وجود معضلات و مشکلاتی نظیر معابر و گذرگاه‌های کم‌عرض، وجود املاک متروکه و مخروبه، عدم دسترسی نیروهای عملیاتی آتش‌نشانی در مواقع حریق، غیراستاندارد بودن زیرساخت‌های بازار تهران مانند شبکه‌های جمع‌آوری فاضلاب و آب‌های سطحی، توزیع برق، گازرسانی، مشکلات گره‌های ترافیکی منطقه و حومه بازار و همچنین مکاتبه در شهریور سال گذشته با وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی، مبنی بر وجود ناهماهنگی بین وزارتخانه مزبور و شهرداری منطقه ۱۲ درباره اعمال ضوابط میراث فرهنگی در نقشه‌های اجرایی ساختمان‌های در شرف صدور پروانه اشاره کرد.

بلندیان تأکید کرده بود: مسائل و مشکلات بازار تهران فرادستگاهی بوده و تعدادی از وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرائی کشور نظیر نیرو، نفت، تعاون، کار و رفاه اجتماعی، راه و شهرسازی، میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع‌ دستی، شهرداری تهران و سازمان اوقاف و امور خیریه از لحاظ اجرایی و مدیریتی در بازار تهران اعمال وظیفه می‌کنند. به منظور ایجاد عزم جدی، برنامه‌ریزی صحیح و اجرای برنامه‌های کارشناسی و عملیاتی، وزارت کشور باید به‌عنوان متولی امر نقش راهبری و هماهنگی بین‌دستگاه‌های دیگر را بر عهده داشته باشد و با توجه به اینکه هرگونه اقدام اجرایی نیازمند صرف هزینه مالی است، ضرورت دارد تأمین اعتبار مناسب با حجم فعالیت‌های اجرایی در راستای ایمن‌سازی و رفع خطر از بازار تهران در اولویت قرار گیرد.

معاون نظارت و بازرسی امور سیاسی و قضائی سازمان بازرسی به مسئولان مربوطه تأکید کرده بود که در صورت عدم اقدام مقتضی بنا بر قانون با خاطیان و ترک فعل کنندگان برخورد خواهد شد.

رونوشت نامه ارسالی سازمان بازرسی درباره ایمنی بازار تهران به دفتر ریاست‌جمهوری، به وزرای نفت، نیرو، راه و شهرسازی، میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی، تعاون، کار و رفاه اجتماعی، وزیر کشور، فرمانده کل انتظامی، رئیس پلیس راهنمایی و رانندگی فراجا، استاندار تهران، شهردار تهران و رئیس سازمان اوقاف و امور خیریه جهت اقدام ارسال ‌شده است.

چرا بازار نا ایمن شد؟

سال‌هاست کارشناسان حوزه ایمنی نسبت به چالش‌های بازار تهران که این نقطه را به یک نقطه پرخطر تبدیل کرده است، هشدار داده‌اند.

به گفته آنها سیستم کابل‌کشی برق در راسته‌های اصلی، سراها و مغازه‌های بازار بزرگ تهران فاقد استانداردهای لازم است و اکثر تولیدی‌ها، بیش از آمپر تعریف‌شده از کنتورهای برق استفاده می‌کنند. همچنین نبود سیستم گاز‌کشی و مستقرشدن رستوران‌های متعدد در نقاط مختلف بازار با منابع حجیم تأمین گاز و کپسول‌های بزرگ‌مقیاس، یکی از مهم‌ترین تهدیدهای ایمنی بازار محسوب می‌شود.

دپوی کالاهای قابل اشتعال در طبقات فوقانی یا زیرزمین سراها و حجره‌ها، در مواقع حریق و به دلیل بسته‌بندی‌های مقوایی، باعث گسترش آتش می‌شود که کنترل و پایش انبارها به صورت مداوم و ارائه ضوابط استقرار انبارها می‌تواند اقدام مؤثری در راستای ایمن‌سازی و پیشگیری از حریق در بازار بزرگ تهران باشد.

به گفته کارشناسان شهری بازار تهران فاقد نقشه ساخت (as built) دقیقی از مسیر عبور کابل‌های برق فشار قوی است و کابل‌های برق روسطحی موجود نیز ایمن‌سازی نشده‌اند. خوانا‌‌ بودن مسیرهای امدادرسانی و مسیر خروج اضطراری در مواقع بحران و وجود فضای امن و پشتیبان بحران نیز از نیازهای اساسی بازار است که باید به آن توجه شود.

به تازگی علیرضا فخاری، استاندار تهران از آغاز مطالعات طرح جابه‌جایی و ساماندهی بازار تهران خبر داده است. هرچند که بعد از حاشیه‌های ایجاد شده درخصوص خبر انتقال بازار اعلام شد انتقال بازار در دستور کار نیست و فقط انبارها باید از بازار بروند.

سید امیر منصوری، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در این خصوص گفت: بازار جای فروش جنس نیست. حتی میدان تره‌بار هم دیگر فقط جایی برای فروش میوه نیست، چه رسد به بازار. صحبت‌کردن در مورد بازار آداب و احتیاط خاص خود را دارد. قلب شهر است. مخ شهر است. مرکز است. هسته است. مکان هست‌شدن شهر است. هستی شهر و دوام او به هسته وابسته است.

به گفته وی، نخستین بار ویکتور گروئن بود که در طرح‌جامع ۴۸ تهران، نقش بازار در سازمان‌فضایی شهر را نابود کرد. وی که از رهبران مدرنیست شهرسازی بود مرکززدایی را اساس طرح‌ خود قرار داد. از دست رفتن پشتیبان های مرکز طی ۵۰ سال، بازار را به وضع در حال احتضار امروز رسانید که جراحی آن به مثابه قلب شهر ضروری شده است. این جراحی اما، باید با نگرش سیستمی به شهر به مثابه یک کل و بازسازی نقش مرکز در تهران امروز انجام شود.

این استاد دانشگاه تهران معتقد است: تقلیل مساله به نابسامانی‌های کالبدی از جمله ایمنی و اتش‌سوزی، پیش از آن که قلب نیمه‌جان تهران را نجات دهد، روح شهر را خواهد کشت. در آن هنگام گروئن خوشحال‌ترین‌ افراد خواهد بود. نسخه‌پیچی قبل از تشخیص بیماری نشانه خوبی برای رفتار طبیب حاذق نیست.

تبدیل بازار به مکانی تاریخی و گردشگری

احمد صادقی، عضو شورای شهر اسلامی تهران هم درخصوص ایمنی بازار تهران گفت: هدف کسانی که به دنبال ایمنی بازار تهران هستند این است که بازار به یک منطقه تاریخی و گردشگری تبدیل شود؛ این اتفاق در کوتاه مدت امکان‌پذیر نیست.

وی افزود: بازار تهران به دلیل بافتی که دارد به یک مکان ناایمن تبدیل شده است؛ باید برای ایمنی این مکان فکری اندیشیده شود و یا بازار را منتقل کنند. انتقال بازار در یک بازه زمانی طولانی امکان‌پذیر است؛ ما چنین تجربه‌ای را در شهرهای مختلف کشور داشتیم و بازار در آن استان‌ها تبدیل به یک مکان تاریخی و گردشگری شده است.

این عضو شورای شهر گفت: کارگاه‌ها و انبارهایی که مواد اشتعال‌زا در آن نگهداری می‌شود نباید در بازار مستقر باشند؛ بازار تهران باید تبدیل به مکانی برای عرضه کالا باشد نه انبار و تولید کالا.

به گفته صادقی، املاکی در بازار هستند که بی‌صاحب و مجهول المالک و تصرف شده هستند و در حال استفاده است؛ ضمن اینکه املاک موقوفه‌ای در بازار وجود دارد که صدور پروانه نوسازی برای آنها امکان‌پذیر نیست.

دو هدف ساماندهی بازار

حامد یزدی مهر، مدیرکل مدیریت بحران استان تهران هم درخصوص ساماندهی بازار تهران گفت: مشاغل زیادی در بازار تهران وجود دارند و انبارهای مواد خطرناک و شغل ها و صنوف غیر متجانس در کنار هم قرار گرفته اند. وزیر کشور در پی این بازدید، مسئولیت نظارت بر نحوه ساماندهی بازار تهران را به استاندار تهران واگذار کردند. دو جلسه با روسای تمامی دستگاه‌ها برگزار و کارگروه رسیدگی به ساماندهی بازار تهران تشکیل شد. قرار است مشاغل خطرناک بازار تهران که با چسب و بنزین و دیگر مواد خطرناک کار می‌کنند و ممکن است ایمنی مشاغل دیگر را به خطر بیندازند ساماندهی شده و جای دیگری به آنها داده شود. بازار تهران به عنوان قلب اقتصاد کشور کارکرد خود را دارد. هدف نهایی ما برداشتن خطرات موجود است و اصلا بحث جابجایی بازار تهران مطرح نیست.

وی با تاکید بر اینکه کسبه بازار برای تامین ایمنی بازار پیش قدم شده‌اند و با شهرداری همراه هستند، گفت: ایمنی بازار تهران از دو منظر ایمنی حریق و استحکام سازه ای مورد نظر هستند و ما می‌خواهیم سطح تاب آوری بازار تهران را بالا ببریم.

مدیرکل مدیریت بحران استان تهران گفت: بسیاری از مشاغل، تولیدی هایی دارند که با مواد خطرناک کار می کنند. آنها درخواست داده اند تا بدون آسیب زدن به این مشاغل در شهرک‌های صنعتی مستقر شوند تا بتوانند کنار تولیدی انبار مواد خطرناک در اختیار داشته باشند و به فعالیت خود در ایمنی کامل ادامه دهند.

یزدی مهر تاکید کرد: بازار جای تولیدی نیست؛ بازار جای فروش محصول است و مردم از جابه‌حایی تولیدی‌ها هم حمایت می‌کنند. در این شرایط مردم هم می‌توانند به راحتی از بازار خرید کنند.ضمن اینکه تولیدی‌های این مشاغل در بازار تهران تبدیل به فروشگاه خواهند شد. تاریخی بودن بازار تهران با جابجایی صنوف خطرناک منافاتی ندارد.مشاغل خطرناک هر ساله آتش‌سوزی‌هایی در بازار ایجاد می‌کنند. وقتی این مشاغل از بازار فاصله بگیرند بهتر می‌توان بافت تاریخی بازار تهران را حفظ کرد.

مدیرکل مدیریت بحران استان تهران گفت: کارگروه های تشکیل شده، برنامه‌ریزی‌های دقیقی هم انجام شده و با فراهم کردن بستر مناسب بدون آسیب دیدن به صنوف بعد از فراهم شدن زیرساخت‌ها، مشاغل خطرناک جابجا می‌شوند تا ایمنی بیشتری در بازار فراهم شود. مقدمات کار فراهم شده و این کار امسال آغاز خواهد شد.

حسین نظری، معاون شهردار تهران هم تاکید دارد که در بازار موضوع ساماندهی در دستور کار است و انتقال بازار به نقطه‌ای دیگر نشدنی به نظر می‌آید.

وی با بیان اینکه ‌در بازار تهران کالاهایی که عرضه می‌شود انبار هم می‌شوند که ما مخالف انبار کردن کالا در بازار هستیم،گفت : بازار را که نمی توان انتقال داد انتقال بازار یک موضوع بسیار مهم وشاید شدنی باشد اما درحال بررسی هستیم که امکان انتقال انبارها وجود دارد تا به نقطه‌ای مناسب در پیرامون شهر منتقل شود.

نظری معتقد است:‌ در بسیاری از مناطق که بورس عرضه کالایی است فروشنده حواله خرید را صادر می‌کند و خریدار از انبار که در نقطه‌ای دیگر قرار دارد کالایش را دریافت می‌کند و به نظر می‌رسد در طرح ساماندهی هم همین موضوعات پیگیری شود.

علیرضا زاکانی ، شهردار تهران هم درخصوص این که آیا انتقال بازار شدنی است گفته است این موضوع در حد بررسی است و الگوهای جایگزین و مختلف مد نظر قرار گرفته است، محدوده اقتصادی تهران در طرح جامع مناطق ۱۶ و ۱۲ هدف‌گذاری شده که باید بتوانیم آن را احیا کنیم و خود مجموعه بازار را هم با شرایط و الگوهای جدید صیانت و حفظ کنیم.

به گفته شهردار تهران، در کنار بازار باید منطقه قدیمی تهران احیا و بازسازی شود تا هویت تهران دستخوش تغییر نشود.

علیرضا فخاری، استاندار تهران هم درخصوص ایمنی بازار تهران در نشستی خبری گفته بود: بازار به عنوان یک بافت تاریخی و مرکز تجارت شهر شناخته شده است و مرکزیت آن هم همواره مورد توجه بوده است. بازار به لحاظ وسعت و پذیرش تجار با یک عدم تناسب مواجه است که این موارد از دغدغه‌های موجود در این محدوده محسوب می‌شود. بازار متناسب با نظام حمل و نقل گذشته تنظیم شده و بازار سنتی ما به لحاظ فیزیکی حفظ شده اما شکل فعالیت‌ها تغییر کرده است. حدود ۲۵۰ هزار نفر در محدوده ۱۲ هکتاری فعالیت می‌کنند که نشان از عدم تناسب این دو مجموعه با یکدیگر است علاوه بر این، ملکیت در بازار بخشی برای اوقاف و برخی به لحاظ ابنیه تاریخی قابل تبدیل به احسنت نیستند و در حقیقت مالکیت برای تجار نیست.

به گفته استاندار تهران، جلسات متعددی در راستای ایمنی بازار برگزار شده و کارگروه‌هایی شکل گرفته که بررسی‌های میدانی را انجام و در نهایت موضوع به شهرداری تهران ابلاغ خواهد شد تا به عنوان ناظر و مجری طرح اصلاح بازار وارد عمل شود و ما هم نظارت صحیح را خواهیم داشت. موضوعی که در ستاد بحران کشور و استان مدنظر است با پیگیری رئیس سازمان بحران و وزیر کشور نیز موضوع دنبال می‌شود. از سوی دیگر درخصوص جابه‌جایی بازار تهران، محل جدید بازار پس از بررسی‌ها تعیین خواهد شد تا بتوانیم برخی بخش‌ها و مشاغل را منتقل کنیم و قطعا پس از مطالعات طرح انتقال بازار در دستور کار قرار می‌گیرد.

طرح ویژه بازار تهیه شود

علی نصیری، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران درخصوص ایمنی بازار تهران در یکی از جلسات چاره‌اندیشی برای ایمنی بازار گفته است:‌ سال‌هاست در موضوع ایمنی بازار با انبوهی از مصوبات، جلسات و تعدد مراجع تصمیم‌گیری مواجه هستیم به شکلی که گاهی اوقات جلسات موازی همزمان در چند مرجع تصمیم‌گیری برگزار شده، لیکن اقدام عملیاتی و خروجی میدانی کمتری مشاهده می‌شود. پیشنهادی که مطرح کردیم و مقرر شد این بود که استانداری و اداره کل مدیریت بحران استانداری مرجع واحد تصمیم‌گیری و هماهنگی‌های ستادی در این زمینه و فرماندهی میدانی هم بر عهده شهرداری تهران باشد.

در قالب مجموعه برنامه جامعی که مصوب ستاد بازآفرینی شهر تهران است و اسفندماه سال ۱۴۰۱ جلسه آن تشکیل و ششم اردیبهشت سال جاری با امضای شهردار تهران ابلاغ شد، در ۵ محور کلی و ۳۴ اقدام مشخص تک تک اقدامات حوزه‌های مختلف زیرساختی، طرح‌ها و ضوابط، مسائل امنیتی و مسائل حوزه ایمنی و دیگر حوزه هایی که بازار موضوع دارد، نقش دستگاه‌های مسئول و دستگاه‌های همکار و پشتیبان هر اقدام مشخص شده است. در نتیجه بر پایه دستور استاندار تهران مقرر شد که این برنامه به عنوان موضوعی پایه‌ای در این بخش مورد توجه قرار گیرد.

مهدی بابایی، رئیس کمیته ایمنی و مدیریت بحران شورای شهر تهران، درخصوص ایمنی بازار تهران گفته است: جلسات ایمنی بازار تهران به‌ طور مستمر در منطقه ۱۲ برگزار می‌شود و گروه‌های مختلف در سازمان بحران و فرمانداری تهران در این زمینه کارهایی انجام داده‌اند. یکی از مخاطرات جدی در بازار، برق است که شرکت برق تقریبا پیشرفت خوبی در حوزه ایمن‌سازی کابل‌های برق داشته است. در برخی نقاط فاصله کنتور برق تا داخل ملک زیاد است و مخاطرات جدی را ایجاد کرده است. انتظار این است که شرکت برق به این موضوع ورود کند و بر ایمنی سیم‌کشی‌های داخل ملک هم نظارت داشته باشد و پس از دادن مهلت قانونی در صورت بی‌توجهی به قطع انشعاب اقدام کند و نظارت‌ها تا کنتور برق نباشد.

بابایی یادآور شد:‌ جلسات ساماندهی بازار جدیت قدیم را ندارد و انتظار می‌رود ایمن‌سازی با سرعت بیشتری دنبال شود. نماینده ویژه آتش‌نشانی در بازار مستقر است و به‌ طور روزانه و ماهانه وضعیت ایمنی را رصد و گزارش‌های لازم را اعلام می‌کند؛ اما باید در ایمن‌سازی اقدامات سریع‌تر باشد تا مردمی که در بازار تردد می‌کنند از لحاظ ایمنی مشکلی نداشته باشند.

ناصر امانی، عضو شورای شهر تهران هم معتقد است: برای منطقه ۱۲ که منطقه مرکزی شهر تهران باید یک طرح ویژه در حوزه مدیریت شهری طراحی شود. این منطقه نیاز به یک نگاه ویژه از سوی شهرداری تهران دارد و به نظر می‌آید شهرداری تهران باید خود در این منطقه بحران‌ها را مدیریت کند. این اتفاق در دوره چهارم مدیریت شهری افتاد و شهردار تهران احساس کرد خودش باید وارد میدان شود و آنجا را مدیریت کند.