کویر لوت، نخستین اثر طبیعی ثبت شده در یونسکو

از ویژگی های منحصر به فرد بیابان لوت در استان خراسان جنوبی وجود بلندترین تپه های ماسه ای (ریگ یلان) است. ریگ یلان با مساحت ۱۰۶۷۱ کیلومتر مربع در شرق لوت، تجمع عظیمی از انواع ساخت های ماسه بادی است که با چشم اندازی زیبا خودنمایی می‌کند.

به جز این مورد پوشش گیاهی و جانوری ارزشمند، کلوت ها (یاردانگ ها)، نبکاها، رودخانه شور، گندم بریان، هامادا(دشت ریگی) و … از جاذبه های شگفت انگیز بیابان لوت هستند.

اصطلاحات جغرافیایی متنوعی از جمله بیابان و کویر به این پدیده پهناور طبیعی نسبت داده شده است.

بیابان واژه ای بوم شناسی و اقلیمی است و به مکانی با پوشش گیاهی، جانوری و میزان بارندگی کم اطلاق می شود، اما کویر به پست ترین نقاط داخلی مناطق بیابانی گفته می شود، جایی که میزان نمک در آن بسیار زیاد است. بنابراین بیابان، واژه جامع تری برای توصیف این پدیده به شمار می آید و کویر لوت مناسب نیست. مساحت عرصه بیابان لوت ۲۲۷۸۰ کیلومتر مربع و مساحت حریم بیابان لوت ۱۷۹۴۱ کیلومتر مربع است. که شامل ریگ یلان(تپه های ماسه ای)، کلوت ها، نبکاها، رودخانه شور، هامادا(دشت ریگی)، پهنه بازالتی گندم بریان و… است که در این میان کلوت ها در غرب و ریگ یلان در شرق با چشم اندازی زیبا و شگفت انگیز خودنمایی می کنند.

میراث جهانی بیابان لوت در وحله اول از یاردانگ‌های بیابان لوت (کلوت)، ریگ یلان یا ارگ یلان هامادای بخش میانی و نبکاها تشکیل شده است که مجموع بیابان لوت را تشکیل می دهد، اما عوارض دیگری هم در این مجموعه وجود دارد که اجزای دیگر بیابان لوت را تشکیل می دهند. بطور کلی اجزای تشکیل دهنده بیابان لوت شامل یاردانگ در بخش غربی، ریگ یلان در بخش شرقی، هامادای بخش میانی و نبکاها در حاشیه بخش غربی است. اجزای دیگر این بیابان شامل رودخانه شور، منطقه گندم بریان و شورگز هامون است. قرار گرفتن در منطقه فوق العاده خشک، وجود بادهای قوی، وجود رسوبات دریاچه ای برای تشکیل یاردانگ ها و فراهم بودن رسوبات ریزدانه همه شرایطی را ایجاد کرده‌اند تا لندفرم‌های متنوع بیابان لوت شکل بگیرند. بادهای شدید با جهات شمال غرب به جنوب شرق در بخش غربی که کلوت‌ها استقرار دارند و همچنین بادهای یک جهته، چند جهته و همگرا در بخش شرقی که ریگ یلان استقرار دارد موجب شکل گیری عوارض بسیار زیبا و متنوعی شده است. تنوع عوارض ماسه‌ای در این منطقه بسیار زیاد بوده و تفاوت فرایندهای موثر بر شکل گیری آنها را نمایش می دهد. در اینجا باید به نقش آب و فرایندهای آبی هم در ایجاد یاردانگ‌ها اشاره شود. در واقع در بسیاری موارد تنوع شکل یاردانگ‌ها حاصل عملکرد توامان آب و باد است. در هر حال بیابان لوت نه تنها دارای ویژگی‌های زیباشناسانه است، بلکه بخشی از فرایندهای دخیل در شکل‌دهی به منطقه و تاریخ زمین‌شناسی را نیز نشان می‌دهد. در عین حال تنوع چشم‌اندازها و ناشناخته بودن منطقه شرایط مناسبی را برای تحقیقات علمی و گسترش ژئوتوریسم فراهم می‌کند. تمام موارد فوق لزوم توجه و حفاظت از منطقه طی یک برنامه مدیریتی را پیش از بیش نمایان می‌کند.

سرزمین ایران در کمربند خشک و نیمه خشک نیمکره شمالی قرار گرفته است و تحت تأثیر حاکمیت پرفشار مجاور حاره از اقلیمی نیمه خشک تا فوق العاده خشک بویژه در نیمه مرکزی و شرقی برخوردار است. از طرفی همواری نسبی بخش های مرکزی آن، همواره در معرض فرایندهای فرسایش بادی قرار دارد. سایر متغیرها و عوامل اقلیمی از جمله کم ارتفاع بودن و همواری نسبی منطقه، دور بودن از منابع رطوبتی و دریاها و نیز محصور بودن در میان ارتفاعات حاشیه‌ای، فرسایش بادی را در نواحی مرکزی ایران تشدید کرده است.
در تقسیمات مورفوتکتونیکی ایران چاله لوت به عنوان یک بلوک ساختمانی نام برده شده است. این بلوک ناحیه‌ای است پست که در مشرق توسط گسلی موسوم به خاش- نهبندان و در مغرب به وسیله گسل نایبند محدود شده است. از نظر ساختمانی چاله لوت به شکل یک دشت ساختمانی وسیع است که در اواخر دوران سوم شکل گرفته است. این دشت سپس تحت تاثیر اقلیم های متفاوت به شکل بیابان کنونی در آمده است.

دشت لوت چاله‌ای است که از نظر ارتفاعی نامتقارن بوده و جهت آن شمالی- جنوبی است. در داخل آن به طور پراکنده چاله‌های مستقل کوچک‌تری وجود دارد که حوضه انتهایی آب‌های روان هستند. بطور کلی حوضه لوت بسیار وسیع تر از بیابان لوت است که برای ثبت در میراث جهانی در نظر گرفته شده است.در واقع از یک دیدگاه، با توجه به شکل ناهمواری و پراکندگی عوارض جغرافیایی می‌توان آن را به طور طبیعی به سه واحد کوچک‌تر یعنی لوت شمالی، لوت مرکزی و لوت جنوبی یا لوت زنگی احمد تقسیم بندی کرد.