رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی: بررسی گویش‌های مناطق مرزی موضوعی بکر است

به گزارش روابط‌عمومی فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ غلامعلی حدّاد عادل ضمن قدردانی از دانشگاه بیرجند و استادانی که بانی برگزاری این همایش بوده‌اند، گفت: دانشگاه بیرجند در نزدیک مرزهای شرقی ایران واقع شده و با توجه به زبان‌های مناطق مرزی، در حقیقت به یکی از وظایف تخصّصی خودش عمل کرده است و نوعی بومی‌سازی را در کار علمی به طور منطقی اعمال کرده است. ازاین‌جهت برگزاری این همایش قابل تحسین است.

وی افزود: ایران کشور پهناوری است و از چندین هزار سال پیش با هویّت ایرانی در چهارراه فرهنگ‌ها و تمدن‌ها قرار گرفته است. در حال حاضر ایران با ۱۵ کشور مرز مشترک دارد و این تنوّع و تعدّد از جهات مختلف ازجمله سیاسی، فرهنگی، امنیّتی و اقتصادی قابل بررسی است ازجمله زبانی که موضوع کار این همایش است.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی ادامه داد: وقتی خط مرزی دو کشور را از هم جدا می‌کند به این معنی نیست که در آن مرز، همه چیز ازجمله اوضاع طبیعی، اوضاع اقلیمی، رستنی‌ها و زبان تابع و تحت ارادۀ دولت‌ها است، بلکه یک سلسله‌امور مستقل از این تقسیم‌های سیاسی است. برای مثال اوضاع طبیعی مناطق مرزی چندان متأثر از سیاست و نظام‌های حکومتی کشورها نیست. امور فرهنگی هم تا حدودی همین‌طور است. نه به‌اندازۀ مسائل طبیعی ولی تا اندازه‌ای امور فرهنگی هم، پیوستگی خودش را در دو سوی مرز حفظ می‌کند.

وی افزود: به‌عنوان نمونه، موسیقی اقوامی‌ که یک مرز سیاسی آن‌ها را از هم جدا کرده متفاوت از هم نیست. با وجودی که کشورها با هم فرق می‌کند اما موسیقی مناطق مرزی میان دو کشور شبیه هم است. زبان هم همین‌طور است. در بسیاری از مناطق مرزی زبان‌های این سوی مرز و آن سوی مرز نزدیک به هم است و این واقعیّتی مستقل از تقسیم‌بندی‌های سیاسی است. البته زبان هر کدام از این بخش‌ها تحت تأثیر زبان معیار کشور خودشان قرار می‌گیرند، مثلاً زبان کردهای ایران با زبان کردهای عراق هم‌ریشه است؛ اما زبان کردهای ایران طعم و چاشنی فارسی دارد و زبان کردهای عراق طعم عربی دارد. این یک واقیعت است.

حدّاد عادل ادامه داد: مرزهای هر کشور را می‌توان به دو دستۀ مرزهای فعّال، پرکنش و پرتپش و مرزهای خاموش و ساکت تقسیم‌بندی کرد. مرزهای فعّال بی‌شک از لحاظ اقتصادی مهم و فعالیّت گمرکی مهم هستند. مثلا از برخی مرزهای شرقی ایران، روزانه بیش از هزار کامیون عبور می‌کند و یا ممکن است از لحاظ گردشگری بسیار پر تردّد باشد و یا از جهات نظامی حساس باشد. این مرزها، پرتپش و گاهی پرتنش هستند، اما مرزهایی هم هستند که خاموشند؛ نه عبورومرور مهمّی از آن‌جا صورت می‌گیرد و نه دادوستد چندانی در آن‌جا شکل می‌گیرد. بی‌شک وضیّعت زبان‌های مرزی در این دو گونه مرز یکسان نیست.

وی افزود: زبان در مناطق مرزی فعال کاملاً دستخوش تغییر و تحّول است. عکس این موضوع در مرزهای ساکت حاکم است. مثلاً در جزیرۀ لارک تا همین اواخر دلیلی برای این که زبان آن‌ها که کمزاری است؛ تغییر کند، نداشتیم. از این نوع مرزها در خشکی و دریا بسیار داریم.

حدّاد عادل با اشاره به عوامل متعدّدی که موجب تغییر و تحوّل زبان در مرزهای پرتنش می‌شوند، گفت: مثلاً کشورهایی که با هم مرز مشترک دارند؛ امّا، زبان معیارشان با هم متفاوت است در مناطقی که مرز مشترک دارند، زبان‌های معیار متفاوت بر روی یکدیگر تأثیر می‌گذارند و رفت‌وآمدهای مرزی باعث می‌شود که گاهی واژگان و تغییرات ژرف‌ساختی از یک کشور وارد کشور دیگر بشود و گاهی مهاجرت‌هایی که در طول تاریخ در مناطق مرزی صورت گرفته، شده‌ است که در زبان مناطق مرزی تغییرات عمده‌ای ایجاد شود.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به نقش مهاجران در تغییر زبان در طول تاریخ گفت: زبان‌شناسان می‌توانند در این دو نوع مرز، تحقیقات ویژه‌ای انجام بدهند و به نتایج خوبی برسند. هم از جهت محفوظ‌ماندن زبان‌ها در مرزهای ساکت و هم از جهت متحوّل‌بودن زبان‌های فعال، تغییرات آوایی، تغییرات واژگانی، تغییرات نحوی، صرفی و خیلی چیزهای دیگر. به‌هرحال بررسی گویش‌ها در مناطق مرزی برای کشور ما، موضوعی بکر است.

وی افزود: امیدوارم «همایش زبان‌ها و گویش‌های مناطق مرزی ایران»؛ آفاق روشنی را به‌روی زبان‌شناسان باز بکند تا مقدمۀ مطالعات علمی‌تر و بیشتری درآینده شود و می‌توانیم بگوییم موضوع مطالعه زبان‌ها مرزی هم به جامعه‌شناسی زبان و هم رابطۀ جامعه‌شناسی و زبان مربوط می‌شود و هم جز علمی قرار می‌گیرد که به آن ژئوپولوتیک می‌گویند. البته هنوز در فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای این کلمه معادلی تصویب نکرده‌ایم؛ ولی مراد از آن رابطۀ جغرافیا و مسائل سیاسی است. در این علم هم مسئلۀ زبان‌های مرزی مهم است.

به گفته حدّاد عادل؛ اشتراک زبان‌های مناطق مرزی در تسهیل دادوستدهای مرزی سهم دارد و در بازارچه‌های مرزی مشکل زبان کمتر احساس می‌شود. چون برخی از خانواده‌ها اقوامشان در دو سوی مرز زندگی می‌کنند و با همان زبان با آن‌ها سخن می‌گویند. برخی از عشیره‌ها هم در دو سوی مرز پراکنده هستند و زبان مشترکی دارند.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در پایان برای دانشگاه بیرجند به ویژه در حوزه زبان فارسی و زبان‌شناسی آرزوی توفیق ویژه کرد.

گفتنی است «همایش زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» دهم اسفندماه با همکاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی و به میزبانی دانشگاه بیرجند و با مشارکت استادان و پژوهشگران برگزار شد.