مرکز بررسی‌های استراتژیک به‌دنبال راهبردهای تحقق «دیپلماسی علمی»

به گزارش روابط عمومی مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری، در این نشست، حاضران جلسه به بررسی و ارائه راهکارهای تحقق دیپلماسی علمی و فناوری در کشور و ارائه راهبردهای لازم در این زمینه پرداختند.

بنیاد دیپلماسی علمی بر نقش‌آفرینی نخبگان استوار است

در ابتدای این نشست دکتر محمدصادق خیاطیان، رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری به تبیین اهداف برگزاری این نشست پرداخت و گفت: موضوع دیپلماسی علمی از چند وجه برای این مرکز حائز اهمیت است. اول؛ از بُعد گفتمان دولت که مردمی بودن و عدالت محوری بودن دولت سیزدهم است که خود رئیس جمهور هم همواره رویکردشان این بوده و در اقداماتشان این گفتمان را دنبال می‌کنند.

وی افزود: ما در مرکز بررسی‌ها به دنبال این هستیم که به تبیین این گفتمان و تفسیر امتداد آن در ساحات مختلف و ادبیات‌سازی حول آن بپردازیم ؛ موضوعی که برای دولت مهم است و از کلیه صاحبنظران و دانشگاهیان برای انجام آن درخواست کمک می‌کنیم. یکی از ساحت‌هایی که مهم است گفتمان دولت در آن منعکس شود، انعکاس آن در موضوع «دیپلماسی علمی و فناوری» است.

خیاطیان «دیپلماسی علمی» را موضوعی راهبردی در حکمرانی خواند و با تاکید بر اهتمام مرکز بررسی‌های استراتژیک به پیگیری تحقق این مسئله، گفت: این امر باعث تعاملات نخبگان می‌شود و به تبع آن زمینه برقراری ارتباط در حوزه‌های گوناگون را فراهم می‌کند. نکته و دلیل بعدی که ضرورت ورود مرکز را به این موضوع یادآور کرد، بحث تعامل با نخبگان است.

رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری با بیان اینکه بنیاد دیپلماسی علمی، بر پایه نقش‌آفرینی نخبگان استوار است، تصریح کرد: طبق دستور رئیس جمهور، یکی از وظایف ما تعامل با نخبگان است. از این رو از آنجایی که تحقق «دیپلماسی علمی» باعث برقراری ارتباط با طیف وسیعی از نخبگان می‌شود، برای مرکز بررسی‌ها ورود به این موضوع بسیار مهم است؛ لذا تا پیش از برگزاری این نشست، با حضور صاحبنظران مختلف چندین پیش‌نشست را درباره این موضوع برگزار کردیم. در این جلسات فهرستی از چالش‌های پیش روی تحقق «دیپلماسی علمی» در نهادها و سازمان‌های مرتبط احصا شد که می‌تواند مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفته و به دستورالعمل‌های اجرایی پس از برگزاری نشست امروز منتهی شود.

چالش‌ها و راهبردهای تحقق «دیپلماسی علمی»

وی در ادامه با اشاره به چالش‌های تحقق «دیپلماسی علمی» در سطح کلان و حوزه سیاستگذاری، گفت: عدم استفاده از ظرفیت و اجرایی‌سازی سند جامع روابط علمی بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران (مصوب سال ۱۳۹۶ شورای انقلاب فرهنگی)، نگاه دستگاهی و جزیره‌ای به دیپلماسی علم و فناوری در کشور و قوانین بازدارنده در جابجایی و پذیرش محققان، دانشجویان و اساتید از جمله چالش‌هایی است که می‌توان به آن اشاره کرد.

خیاطیان همچنین به راهکارهای تحقق «دیپلماسی علمی» اشاره کرد و «اجرایی‌سازی سند جامع روابط علمی بین‌المللی تعاملات علمی با محوریت نیازهای علمی و فناورانه داخلی و توانمندی خارجی»، «تشکیل کارگروه دیپلماسی علم و فناوری برای هماهنگی و یکپارچگی در تدوین و اجرای اقدامات و برنامه‌های دیپلماسی علم و فناوری»، «بازنگری و تسهیل در مقررات جابجایی و پذیرش محققان، دانشجویان و استادان و اعزام استاد یا دانشجو به مراکز بین‌المللی»، «تسهیل مقررات اقامت موقت برای دانشجویان و استادان خارجی در ایران» و «اجبار در ارائه پیوست علمی و فناوری برای هر طرح بین‌المللی با کمک دانشگاه‌های داخل کشور» را از جمله این راهکارها برشمرد.

رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری در ادامه به چالش‌های تحقق «دیپلماسی علمی» در حوزه وزارتخانه‌های امور خارجه و فرهنگ و ارشاد اسلامی اشاره کرد و گفت: توجه ناکافی سفارتخانه‌ها و رایزن‌های فرهنگی ایران در دیگر کشورها، عدم وجود متولی مشخص برای دیپلماسی علمی و فناوری در سفارتخانه‌های ایران، انسجام نسبتاً کمِ امور مربوط به دیپلماسی علم و فناوری در وزارت امور خارجه و مشکلات کنسولی برای اقامت موقت دانشجویان، متخصصان و استادان بین‌المللی در ایران از جمله این چالش‌ها است.

وی راهکارهای تحقق این دیپلماسی در دو وزارتخانه مزبور را نیز چنین برشمرد: گسترش فعالیت‌ها و رویکرد فعال در استفاده از ظرفیت سازمان‌های بین‌المللی و به خصوص در سطح جهان اسلام در حوزه علم و فناوری، تعیین مقام مسئول دارای اختیار هماهنگی و اجرایی در وزارت خارجه برای پیگیری دیپلماسی علم و فناوری، در اولویت قرار گرفتن دیپلماسی علم و فناوری در سطح دیپلماسی اقتصادی در وزارت امور خارجه و سفارتخانه‌ها، تعریف پروژه‌های بزرگ بین‌المللی میان کشورهای منطقه در خصوص مشکلات مشترک نظیر مشکل ریزگردها و حمایت مالی برای ترویج اهمیت و مزایای دیپلماسی علم و فناوری در کشور می‌تواند بخشی از این راهکارها برای تحقق «دیپلماسی علمی» باشد.

خیاطیان در ادامه به چالش‌های تحقق «دیپلماسی علمی» در وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اشاره کرد و «عدم معرفی مناسب توانمندی‌های دانشگاه‌های برتر کشور در عرصه جهانی»، «عدم معرفی مناسب توانمندی شرکت‌های دانش بنیان»، «توانمندی کم شرکت‌های دانش بنیان برای حضور در بازارهای بین‌المللی» و «بهره‌گیری کم از ظرفیت نخبگان و متخصصان ایرانی خارج از کشور» را به عنوان چهار چالش مهم در این زمینه نام برد.

رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری در ادامه به راهکارهای این مرکز برای تحقق «دیپلماسی علمی» در سطح وزارتخانه‌های علوم، معاونت علمی و فناوری و وزارت بهداشت اشاره کرد و گفت: اولویت‌بندی کشورهای هدف با توجه به مزیت‌های علمی و فناوری آنها و نیازهای علمی و فناورانه ایران، تشکیل کنسرسیومی از دانشگاه‌های کشور برای تشریک ایده‌ها و تجارب توسعه همکاری‌های بین‌المللی علمی و فناورانه، توانمندسازی و رتبه‌بندی شرکت‌های دانش بنیان دارای پتانسیل صادرات و ورود به زنجیره‌های ارزش بین‌المللی، طراحی و اجرای برنامه‌های مشترک آموزشی و پروژه‌های پژوهشی با دانشگاه‌ها و بنگاه‌های پیشرو، ارائه مدرک دکتری مشترک میان دانشگاه‌های داخل و دانشگاه‌های معتبر خارج (Dual Degree) و استفاده از ظرفیت نهادهایی که دارای شعب خارجی هستند نظیر بنیاد سعدی از جمله این راهکارهاست که ما در مرکز بررسی‌ها به آن دست یافته‌ایم.

وی همچنین به چالش‌های تحقق «دیپلماسی علمی» در سطح نهادهای امنیتی و انتظامی اشاره کرد و گفت: تهدیدانگاری تعاملات و تبادلات علمی و فناورانه بین‌المللی، نگاه سنتی به مبادلات علمی و فناورانه بین‌المللی و به‌روز نبودن قوانین و مقررات مرتبط با ورود و صدور ویزا برای متخصصان، دانشجویان و استادان بین‌المللی در مقایسه با کشورهای پیشرفته از جمله این چالش‌هاست.

خیاطیان در عین حال به راهکارهای تحقق این دیپلماسی در سطح نهادهای امنیتی و انتظامی نیز اشاره کرد و انعطاف‌پذیری و به‌روزرسانی قواعد و قوانین حاکم بر پلیس مهاجرت در تبادلات و ورود متخصصان، دانشجویان، استادان و متخصصان خارجی به کشور، کاهش نگاه امنیتی به سفرهای علمی و فناورانه و ورود دانشجویان، استادان و متخصصان خارجی به کشور و تسهیل و انعطاف‌پذیری ملاحظات امنیتی در ارتباطات علمی و فناورانه با دانشگاه‌ها، بنگاه‌ها و موسسات معتبر جهانی را از جمله این راهکارها عنوان کرد.

بایدها، نبایدها و پیامدهای دیپلماسی علمی

در ادامه این نشست نیز دکتر محمدعلی زلفی‌گل وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در سخنانی با طرح این سوال که «بایدها، نبایدها و پیامدهای دیپلماسی علمی کدام است؟» گفت: در عرصه دیپلماسی باید استانداردها را پذیرفت و از سوی دیگر تحقق آن بدون مرجعیت علمی امکان‌پذیر نیست. باید ضمن داشتن نگاه مالی سخاوتمندانه، همه کشورها را در این دیپلماسی علمی مورد توجه قرار دهیم.

وی افزود: این کار هم ضمن توجه به توانمندی‌ها و مزیت‌های نسبی هر کدام از دانشگاه‌های کشور امکان‌پذیر است. از سویی هم باید محدودیت‌هایی که در شأن جامعه علمی کشور نیست را برطرف کنیم و به عرصه دیپلماسی علمی، امنیتی نگاه نکنیم. باید با پرداخت به‌موقع حق عضویت ایران در مجامع بین‌المللی، ارتباطمان با پایگاه‌های علمی جهان را مجدد برقرار کنیم. در این صورت کشورمان با آنچه مواجه خواهد شد، رشد علمی، افزایش قدرت نرم، شکل‌گیری منافع مشترک، توسعه امنیت پایدار و کاهش هزینه‌های پیشرفت است.

راه‌اندازی خانه‌های فناوری ایران در کشورهای مختلف بخشی از راهکار تحقق «دیپلماسی علمی»

در ادامه این نشست نیز دکتر سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس جمهور با اشاره به اینکه بر اساس تجربه زیسته‌اش، برداشت همگان از دیپلماسی فناوری یکی نیست، به تلاش‌هایش در بازگرداندن حدود سه هزار نفر از نخبگان ایرانی خارج از کشور به کشورمان اشاره کرد و گفت: این امر غیر از مسیر دیپلماسی علمی نمی‌توانست محقق شود. ضمن اینکه بسیاری از کشورها نیز مانع از این کار هم شدند. مهم این است که بدانیم قرار است در تعامل با جهان چه بدهیم و چه بگیریم.

وی تصریح کرد: از سویی باید روی سیاست‌های بازگشت نخبگان سرمایه‌گذاری کرد تا اینکه ۱۰ سال منتظر باشیم دانشجویانی که هم‌اکنون در حال خروج هستند به کشور بازگردند. یکی از کارهایی که تحت عنوان «دیپلماسی علمی» در معاونت علمی و فناوری تاکنون انجام گرفته است، راه‌اندازی خانه‌های فناوری ایران در کشورهای مختلف از جمله کنیا یا ارائه هدایای فناورانه و علمی در سفرهای خارجی رئیس‌جمهور به سایر کشورها است. ما در معاونت علمی و فناوری بر روی کشورهای اطراف، CIS، آسیای جنوب شرقی و آفریقا برای توسعه دیپلماسی علمی و فناوری متمرکز شده‌ایم.

تعیین دستیار علم و فناوری در وزارت امور خارجه

دکتر حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه نیز در این نشست ضمن قدردانی از تشکیل چنین جلسه‌ای، به جامعه دانشگاهی کشور به علت حامیان قوی‌ای که در این دولت دارند تبریک گفت و به این مسئله اشاره کرد که این امر یک ظرفیت بزرگی به حساب می‌آید.

او در ادامه صحبت‌های خود ضمن برشمردن چالش‌های پیش‌روی دستگاه دیپلماسی کشور در تحقق «دیپلماسی علمی و فناوری» بیان کرد: پیرو طرح‌نامه‌ای که دکتر ستاری ارائه کردند بعد از هشت سال و نیم، مجدد جلسات شورای ایرانیان خارج از کشور را تشکیل و طی آن مقرر شد تا پایان سال ۱۴۰۱ قانون حمایت از ایرانیان خارج از کشور نوشته و به مجلس شورای اسلامی ارائه شود.

امیرعبداللهیان با تاکید بر ضرورت توجه ویژه به موضوع فقدان ارتباط قوی بین دانشگاه و فارغ‌التحصیلانش، گفت: این فارغ‌التحصیلان حال چه در ایران باشند و چه در خارج از کشور، انتظار دارند که هم دولت زمینه‌ای را برای بهره‌مندی از توانمندی‌های آنها فراهم کند و هم دانشگاه محل تحصیلشان توجه ویژه‌ای به آنها داشته باشد.

وزیر امور خارجه ادامه داد: در سالیان گذشته برای جذب دانشجویان خارجی، برخی از دانشگاه‌ها، پردیس‌هایی را در شهرهایی مانند کیش افتتاح کردند، این در صورتی بود که این موضوع برای دانشجویان خارجی جذابیتی نداشت، به‌ویژه اینکه آنها علاقه‌مند هستند در مراکز علمی معتبر در شهرهای بزرگ ایران مشغول به تحصیل شوند به خصوص که کشورهای منطقه بارها علاقه‌شان به تاسیس شعبه‌ای از دانشگاه‌های بزرگ کشور را در کشورهایشان ابراز کرده‌اند. وزارت امور خارجه هم در انتخاب رایزن‌های علمی و فرهنگی خود باید ضمن بازنگری با کمک دانشگاهیان، افرادی را در این مسئولیت انتخاب کند که بتوانند منشأ اتفاقات جدیدی برای کشور در ارتباط با سایر کشورها شوند.

امیرعبداللهیان در پایان اظهارات خود ضمن اشاره به اینکه یکی از نتایج نشست امروز می‌تواند تشکیل کارگروهی برای تعریف سازوکار همکاری بین وزارتخانه‌ها برای تحقق دیپلماسی علمی در کشور باشد، خبر از آن داد که تصمیم دارد در آینده نزدیک با مشورت جامعه علمی و نخبه کشور، فردی را خارج از دیپلمات‌های وزارت امور خارجه به عنوان دستیار علم و فناوری انتخاب کند تا به اجرایی شدن هدفمند دیپلماسی علمی و فناوری کشور کمک کند.

ظرفیت بزرگ تحقق دیپلماسی با همکاری کشورهای جهان اسلام

دکتر بهرام عین‌اللهی، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز در این نشست ضمن اشاره به بیانات مقام معظم رهبری در خصوص دیپلماسی علمی و تبدیل کشور به مرجعیت علمی منطقه گفت: کشورمان باید تعامل سازنده و موثر با جهان در این خصوص داشته باشد. فعالیت علمی موثر در جهان اسلام یکی از مهم‌ترین اهداف ما در برقراری دیپلماسی علمی با توجه به هویت اسلامی و انقلابی کشورمان است.

وی در ادامه با اشاره به برخی عوامل مهم در تحقق دیپلماسی علمی، «استفاده از ظرفیت عضویت‌ استادان ایرانی در انجمن‌های علمی و مراجع علمی بین‌المللی»، «ایجاد ساز و کار حمایتی کارا برای تشدید دیپلماسی علمی و دسترسی به منابع علمی روز جهان»، «اصلاح قوانین و مقررات برای انتقال فناوری به کشور»، «واردات هوشمند فناوری»، «تبدیل رویکردهای فردی به رویکردهای جمعی در فعالیت‌های علمی» و «همکاری با دانشمندان سایر کشورها در کارهای پژوهشی» را از جمله این عوامل عنوان کرد.

«برگزاری کنفرانس‌های منطقه‌ای و سمینارهای مرتبط»، «شرکت فعال دانشجویان و اعزام هیات علمی و پژوهشگران به مجامع بین‌المللی»، «فعالیت مستمر علمی در بستر ارتباطات از راه دور» و «الحاق دانشگاه‌ها به وزارت امور خارجه و کمک متقابل این وزارتخانه برای تحقق دیپلماسی علمی» از دیگر پیشنهاداتی بود که دکتر عین‌اللهی در سخنان خود به آن اشاره کرد.

گفتنی است در نشست تخصصی «دیپلماسی علمی و فناوری؛ فرصت‌ها، چالش‌ها و راهکارها» که با حضور روسای دانشگاه‌های سراسر کشور و جمعی از صاحبنظران برگزار شد، روسای دانشگاه‌های شهید بهشتی، آزاد اسلامی، صنعتی شریف، علوم پزشکی تهران، علامه طباطبایی، علوم پزشکی شهید بهشتی، شیراز و فردوسی مشهد در سخنانی به ارائه نظرات و پیشنهادات خود در زمینه تحقق «دیپلماسی علمی و فناوری» پرداختند.