مستندی واقع گرا و هشداردهنده

کتایون جهانگیری با سابقه ساخت فیلم های مستندی چون: «فریاد شد آواز» ، «قطار مسیر 60» ، «شکارچی» و ... این بار به عنوان پژوهشگر، کارگردان و تهیه‌کننده، به‌سراغ ساخت فیلم مستندی به نام «زیر این چتر باران می‌بارد»، رفته است تا موضوع بسیار مهم و نقشمند و تاثیر گذار در زندگی اقشار وسیعی از جامعه ی ما یعنی «بیمه ، درمان و تامین اجتماعی» را دستمایه کارخود قرار دهد.موضوعی که به گونه غیر مستقیم به یک جمعیت نزدیک به 50 میلیون نفری از افراد جامعه ما مربوط می‌شود.

یکی از امتیازهای مهم ساخت چنین نمونه هایی در حوزه مباحث رفاهی و اجتماعی این است که به مدیران دولتی یادآوری می کند که گاهی هم می توانند قوت و ضعف های کارشان را جدا از گزارش های رسمی و کلیشه شده و حتی فرمایشی ، از دریچه دوربین یک مستندساز و در قالب یک کار هنری به تماشا بنشینند.

در این مستند که به عنوان یکی از تولیدات مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی و با همکاری اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران تهیه شده است ،تلاش می‌شود تا با استفاده یک پژوهش جدی و گسترده، تصویری به نسبت روشن از سازمان تامین اجتماعی ارایه داده شود. بدیهی است که با توجه به مجموعه مشکلات و نارسایی‌های موجود در سازمان تامین اجتماعی از بدو تاسیس و شکل گیری آن تا امروز نمی توان انتظار داشت که فیلم ازعملکرد چنین سازمانی، لحنی ستایشگرانه داشته باشد.

به همین روی ، واقع نمایی برای کشف حقایق ناگفته وناشنیده و به ویژه واکاوی دلایل افتادن به ورطه ی ورشکستگی وبه وجود آمدن یک بُحران جدی اجتماعی، درمرکز توجه کارگردان قرار می گیرد تا از یک نگرانی جمعی و یک درد مشترک ، دراین فیلم مستند 80 دقیقه یی حرف بزند.
در طراحی اصلی این مستند ، به عنوان نمود عینی کار ، با فیلمسازی سرو کار داریم که درمقام پژوهشگری دغدغه مند ، قدم در این راه گذاشته است و کنجکاوانه و پیگیرانه می‌کوشد تا بعد از شنیدن خبررادیویی ورشکستگی سازمان تامین اجتماعی، با تحمل همه سختی‌های این راه ، ازمعمای پیچیده این بحران ناخواسته ، پرده بر دارد و روایتگراین حکایت تلخ باشد. سازنده این فیلم مستند، به عنوان راوی ، شاهد و گفت و گو کننده ، به سراغ بسیاری از مدیران ، صنعتگران و کارشناسان مختلف در بخش های دولتی و خصوصی و نیمه خصوصی رفته است تا با توجه به پژوهش‌های پیش از تولید فیلم خود که با انواع مشکلات و دشواری های موجود بر سر راه مراجعان و مخاطبان تامین اجتماعی آشنایی پیدا کرده است، بتواند در روند بحث ها و گفت وگوها ، تنها به شکل یک خبرنگار کم اطلاع و منفعل با مدیران و کارشناسان به گفت وگو ننشیند. بخش عمده‌یی از جذابیت چنین مستندهایی را باید به حساب گفت وگوهای صریح و پرهیزاز افتادن به ورطه ی کلی گویی یا طرح مطالب غیر مستند و بدون پشتوانه ی آماری گذاشت.
فیلم مستند زیر این چتر .... ، ساختار بسیار ساده وغیر پیچیده یی دارد. این فیلم مستند که در رده ی فیلم های مستند اجتماعی جای می گیرد، از شرایط موجود سازمان تامین اجتماعی با مجموعه متنوعی از تعهداتی که در اساسنامه ی بنیادین خود بر عهده گرفته است ، تصویری نگران کننده ارایه می دهد که صد البته به دلیل رویکرد واقع نمایانه فیلمساز ، کوشیده است تا در حد توان از مدار واقع گرایی و بیان حقایق هرچند تلخ و شگفتی آفرین خارج نشود.استفاده از مستندات آماری ، بخشنامه ها و بسیاری از مکاتبه های رسمی که در فیلم به عنوان مدارک مستند مطرح می‌شود، برای مخاطبان چنین اثری جالب توجه به نظر می‌رسد . به ویژه در بخش‌هایی از فیلم که کارگردان به عنوان پژوهشگر و راوی فیلم ،گویی به نمایندگی از سوی کسانی که زیر این چتر ناایمن نشسته‌اند ، با برخی از مدیران بلندپایه ی تامین اجتماعی گفت وگوهای صریح و چالشی دارد،آشکارا برجذابیت چنین اثری افزوده می‌شود. خوبی کار در این است که این فیلم مستند ،مشکلات و مسایل بیمه و تامین اجتماعی را تنها به یک مقطع زمانی مشخص یا دوره ی خاصی از دولت های گذشته محدود نکرده و شرایط نابهنجار بیمه در چهاردهه گذشته را مورد بررسی قرار داده است.عمده هدف ساخت چنین مستندی ریشه یابی مشکلات ایجاد شده در چنین سازمان گسترده و فراگیری است که به دلیل فقدان برنامه ریزی های دور اندیشانه و آینده نگرانه ، شرایطی نا ایمن و بسیار شکننده ایجاد کرده است که می تواند برای مدیران و متولیان چنین سازمانی هشداری جدی باشد. به ویژه که در جای جای فیلم ، در بحث نارسایی های موجود در رسیدگی به شکواییه های کارگران یا کارفرمایان ، با اشاره به برخی بخشنامه ها و یا دستور کارهای اجرایی پُر تناقض و برخی خلاء های قانونی ، از آن دسته مستندهایی است که شاید در آینده نیز بتواند مورد استفاده و استناد بسیاری از پژوهشگران و بررسی کنندگان مسایل اجتماعی ایران در موضوع بیمه و تامین اجتماعی قرار بگیرد.

انتخاب عنوانی مثل «زیر این چتر باران می بارد!» گزینشی هوشمندانه بوده است که با شعارهای دیداری و گفتاری نمادین بسیار آشنای برخی از شرکت ها و سازمان‌های مدعی حمایت و پشتیبانی از بیمه‌شدگان، که نقش یک چتر ایمن در زیر باران حوادث و پیشامدهای ناگوار را بازی می‌کنند ، آشکارا در تضاد است! چرا که حتی انگار زیر این چتر نیز نمی توان از باران حوادث و مشکلات ایمن شد.خوبی چنین فیلمی در این است که به دنبال مقصر نمی‌گردد. از قضا ، مخاطبان حرفه یی چنین اثری، به خوبی می‌توانند نتیجه‌گیری کنند که هم مردم و هم تامین اجتماعی ، هریک به گونه یی درگرداب یک بُحران جدّی گرفتار شده اند و نیاز به کمک فوری دارند!

شاید جدی ترین کمداشت چنین اثری ، بی تناسبی در طرح مشکلات مربوط به بیمه و تامین اجتماعی ، از زبان کسانی است که در برابر دوربین مستندساز نشسته اند و داد سخن داده اند. به این معنا که حجم گفت‌وگو ها و حضور مقام های رسمی و مسئول در بخش های دولتی یا خصوصی و کارفرمایی و شخصیت‌های حقوقی به مراتب افزون تر از بخش های کارگری از کارگران ساختمانی گرفته تا کارگران شاغل در کارگاه های کوچک و یا کشاورزان ودیگر اشخاص حقیقی- است که همگی ناخواسته در چمبره دشواری های کمرشکنِ بیمه وتامین اجتماعی گرفتار شده اند. بی تردید، بازتدوین چنین فیلمی به ویژه با کوتاه کردن برخی از گفت‌وگوها می‌تواند بر انسجام کلی این فیلم مستند قابل اعتنا ، بیفزاید.

منتقد سینمای ایران