شرحی بر مصوبه «انتخاب و انتصاب مدیران مدارس»

در تیرماه سال ۱۴۰۰ در جلسه ۹۹۷ شورای‌عالی آموزش‌وپرورش آئین‌نامه «انتخاب و انتصاب مدیران مدارس» به تصویب رسید. پیشینه طرح و بحث این آئین‌نامه به سال ۱۳۹۵ در کمیسیون مدیریت آموزشی این شورا برمی‌گردد.

پیش از این، مصوبـه ۶۷۳- ۲۹/۱/۱۳۸۱ شورای‌عالی باعنوان «شرایط احـراز مدیـریت مـدارس» صرفاً به «شرایط احراز» پرداخته بود و همواره در سطوح اجرایی و همینطور در سطوح تصمیم‌گیری خلاء‌هایی در زمینه‌های «شایستگی‌ها و صلاحیت‌ها و انواع آن»، «فرآیند صدور ابلاغ»، «مرجع انتخاب وانتصاب»، «چگونگی تغییر و برکناری»، و ... مشاهده و مورد بحث قرار می‌گرفت.

بر این اساس بازبینی مصوبه ۶۷۳ در دستور کار کمیسیون مدیریت‌آموزشی قرار گرفت و در جلسات کارگروه‌های تخصصی مباحث جدیدی طرح شد که منجر به ماهّیت و شکل جدیدی در تدوین شد. این محتوای جدید در جلسات اول تا بیست‌وپنج کمیسیون بررسی و متن نهایی برای طرح و تصویب در شورای‌عالی آموزش‌وپرورش ارایه شد.

در جابجایی چند وزیر محترم آموزش‌وپرورش، نظرات اصلاحی و کارشناسی متعدد و جدید به کمیسیون احاله ‌شد که منجر به بازبینی و بررسی مجدد در چهار جلسه کمیسیون، افزون بر ۲۵ جلسه پیشین شده و در نهایت در دستورکار شورای‌عالی آموزش‌وپرورش قرار گرفت و در جلسات ۹۷۸، ۹۸۲، ۹۸۴ بحث و نهایتاً در جلسه ۹۹۷- ۲۸//۱۴۰۰ به تصویب رسیده و پس از امضای ریاست محترم جمهور، جناب آقای رئیسی، در تاریخ ۱۷/۶/۱۴۰۰ توسط دبیرکل شورای‌عالی آموزش‌وپرورش به وزارت آموزش‌وپرورش ابلاغ شد.

این آئین‌نامه در ۹ ماده و ۱۶ تبصره و یک پیوست (شامل برخی تعاریف و اصطلاحات، افزون بر تعاریف ماده‌۱، مانند تعریف معاونِ مدرسه، مدیرآموزگار، معاون‌دبیر، صلاحیت‌های عمومی، تخصصی و حرفه‌ای، فهرست اهم مراکز آموزشی‌تربیتی و ...) تنظیم شده است.

در مقدمه بر «جایگاه و نقش تأثیرگذاری مدیران مدارس در هدایت و راهبری تربیتِ دانش‌آموزان» اشاره شده و اصولی چون «قانون‌مداری، عدالت‌محوری، مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی» مورد اشاره قرار گرفته است. استناد به راهکارهای ۲- ۲۲ و ۶-۲۲ ذیل هدف عملیاتی ۲۲ از سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش و «برنامه زیرنظام راهبری و مدیریت»، «اصلاح روش‌ها، روندها، فرآیندها و نهادینه‌سازی شایسته‌سالاری و تخصص‌محوری در انتخاب، انتصاب و نگهداشت مدیران توانمند و واجد صلاحیت» مدنظر است.

یکی از برجستگی‌های این مصوبه، ماده یک آن است. این ماده با عنوان تعاریف به تعریف چندین واژه کلیدی و اصطلاح در سطح عملیاتی نظام تعلیم‌وتربیت پرداخته است. «مدرسه»، «مرکز آموزشی‌تربیتی»، «مدیر»، «صلاحیتِ مدیر» و «گواهینامه صلاحیت مدیران» و چندین تعریف دیگر در پیوست مصوبه، واژگان و اصطلاحاتی است که به وضوح بیان شده‌اند.

هدف این مصوبه «نهادینه‌سازی شایسته‌سالاری در فرآیند انتخاب، انتصاب و نگهداشت مدیران» در ماده ۲ آمده‌ است.

شرایط و صلاحیت‌ها در ماده ۳ آمده است. صلاحیت‌های سه‌گانه «عمومی»، «تخصصی» و«حرفه‌ای » بر اساس سند تحول بنیادین، در نام‌گذاری و تعیین این بخش مدنظر قرار گرفته است.

در بخش «الف» این ماده علاوه بر شرایط عمومی مندرج در قوانین و مقررات مربوط، احراز «صلاحیت‌های اعتقادی، اخلاقی و رفتاری»، «تأهل»، «برخورداری از سلامت کامل روانی و توانایی جسمانی لازم برای حُسن انجام وظایف و مأموریت‌ها» مورد تأکید بوده و «برخورداری از ویژگی‌های شخصیتی مانند حُسن خُلق، اعتماد به نفس، روحیه مشارکت‌جویی، محبوبیت، مقبولیت و حُسن شهرت در بین همکاران و سرآمدی در ویژگی‌هایی چون قانون‌گرایی، خداباوری، دین‌مداری و تعهد اجتماعی و انقلابی» از مهم‌ترین شایستگی‌های عمومی در این بخش است.

در بخش «ب» از ماده ۳ شرایط و شایستگی‌های تخصصی درج شده است. در این بخش به رشته و مدرک تحصیلی، سابقه تجربی مرتبط با دوره تحصیلی، سنوات خدمت و نوع استخدام پرداخته شده است. توجه همزمان به این مؤلفه‌ها در کنار دامنه تعداد دانش‌آموزان در مدارس و لزوم توجه به تعدد بکارگیری منابع‌انسانی در پست‌های مدیریت یا معاونت مدارس و مدیریت مراکز آموزشی‌تربیتی، منجر به توزیع شرایط چندگانه در این بخش شده‌است.

از نکات برجسته در این بخش می‌توان به توجه خاص به «روش پلکانی» در احراز پُست معاونت و سپس مدیریت در مدارس اشاره کرد. همچنین درج عنوان «مدیرآموزگار» و «معاون‌دبیر» در مفاد این بخش نیز حائز اهمیت است، توجهی که در هیچ مصوبه‌ای تاکنون به جایگاه این عناوین سازمانی نشده بود.

تلفیق تعداد دانش‌آموزان، سطح مدرک تحصیلی و سنوات تجربی برای احراز مدیریت مدرسه نیز از توجهات خاص در این بخش است. لزوم داشتن «سابقه معاونت» در دوره تحصیلی مورد نظر برای احراز پسُت مدیریت و سابقه معلمی برای احراز معاونت مدارس در این آئین‌نامه، یکی از توجهات خاص به موضوع استقرار «برنامه جانشین‌پروری» است.

حداکثر سابقه سنواتی (سنوات خدمتی) برای تصدی مدیریت یا معاونت، چهارسال مانده تا بازنشستگی لحاظ شده است. از دغدغه‌هایی که درسنوات اخیر موجب بی‌ثباتی در انتصاب گروه مدیران (علی‌الخصوص معاونان مدارس) شده بود و حضور افراد برای برخورداری از مزایای مالی محاسبه حق مدیریت در حکم بازنشستگی، ذوق و شوق فراوانی در تصاحب این پست‌ها ایجاد می‌کرد و عملاً فایده ماندگاری برای سازمانِ مدرسه و تعلیم‌وتربیت دانش‌آموزان نداشت و مسیری یکطرفه تلقی می‌شد که با درج چهارسال، بهره‌مندی مدرسه و فرد به مسیری دوطرفه بدل شده و ثبات و ماندگاری شغلی را نیز افزایش داده است.

توجه به تخصص در یک سطح از تحصیلات دانشگاهی متقاضیان احراز پست مدیریت در هنرستان‌ها، توجه به داشتن سابقه مرتبط ۵ ساله برای تصدی پست مدیریت مرکز آموزشی‌تربیتی و داشتن سطح تحصیلات حداقل لیسانس در خصوص تمام افراد مورد بحث در این بخش، از سایر نکات مورد نظر است. احراز سابقه تجربی لازم برای هریک از پست‌های مورد بحث در این بخش از حداقل ۳ سال برای مدیرآموزگاری تا ۸ سال برای مدیریت مدرسه مورد توجه قرار گرفته است.

بخش «ج» در ماده ۳ به شایستگی‌ها و صلاحیت حرفه‌ای پرداخته است. عناوین «اخلاق حرفه‌ای»، «دانش حرفه‌ای» و «توانمندی‌ها و مهارت‌ها» سه عنوان اصلی برای صلاحیت‌های حرفه‌ای مدنظر است. برخی کلید واژه‌ها و عبارات مندرج به تأسی از سند تحول بنیادین بکار رفته است؛ «آشنایی با مهارت‌هایIT ، اتقان درکار، توانایی بکارگیری وتوسعه فناوری‌های نوین و ...» از این دسته هستند.

یکی تمایزات این مصوبه با برخی از مصوبات مشابه، درتقسیم‌بندی سه‌گانه شایستگی‌ها و صلاحیت‌ها است. در اغلب آئین‌نامه‌های مشابه موضوع صلاحیت‌ها به دو دسته «عمومی» و« تخصصی» تقسیم‌بندی می‌شود در حالیکه در این آئین‌نامه با استناد به سندل تحول بنیادین، سه عنوان «‌عمومی» «‌تخصصی» و «حرفه‌ای» قید شده است. جداسازی صلاحیت «‌تخصصی» و «حرفه‌ای» از یکدیگر با رویکرد اصالت‌بخشی به «حرفه‌ای‌گرایی» در آموزش‌وپرورش است. عرصه مدیریت در نظام تعلیم‌وتربیت جایگاهی نیست که به روش «‌آزمون و خطا» به آن پرداخته شود بلکه باید قبل از انتصاب فرد در هریک از مشاغل و پست‌های مربوط، به احراز توانمندی در فرد توجه شود. در برخی منابع به احراز «‌توانمندی‌های بالقوه» اشاره می‌شود که در دیدگاه برخی صاحب‌نظران دو کلمه «‌توانمندی» و «بالقوه» نباید کنار هم باشند. «بالقوه»‌بودن یک شاخص و زمینه در فرد، بیشتر به شایستگی‌های تخصصی مترتب است و در حدَّ نهفته است ولی وقتی صحبت از شاخص‌ها و شایستگی‌های «حرفه‌ای» می‌شود باید به «توانمندی» و «مهارت‌ها» پرداخته شود که وجهه عملی و ظهور در عمل را دارند. لذا علاوه برتوضیح اخیر، در راستای استقرار دیدگاه سند تحول بنیادین بر سه عنوان درماده ۳ توجه شده است.

برای توسعه، ارتقاء و سنجش شایستگی‌ها در ماده ۴ تکالیفی به عهده وزارت آموزش‌وپرورش گذاشته شده است. طراحی و ابلاغ «ساز و کارهای لازم برای تأمین‌، تربیت، توانمندسازی و سنجش و پایش مستمر عملکرد مدیران» و «ایجاد رشته‌های تحصیلی و دوره‌های توانمندسازی با عنوان «مدیریت آموزشگاهی‌»» و «الزام بر شرکت در دوره‌های توانمندسازی وکسب گواهینامه مربوط، برای مشمولان این آئین‌نامه‌» سه راهکار ارایه شده در این ماده است. دستیابی به «‌مدرک تحصیلی کارشناسی‌ارشد مدیریت آموزشگاهی» از مسیر دانشگاه‌های وابسته به وزارت آموزش‌وپرورش یکی از اهرم‌های انگیزشی تربیت وتوانمندسازی منابع‌انسانی برای ارتقاء جایگاه مدیریت در مدارس و نظام آموزش‌وپرورش است.

ماده ۵ آئین‌نامه به شرایط تغییر و برکناری(عزل) پرداخته است. این ماده از جمله موضوعاتی است که به ندرت به آن پرداخته شده است. صراحت موجود در قوانین و مقررات مربوط، منجر به درج استناد به مصوبه مجلس شورای اسلامی باعنوان «قانون رسیدگی به تخلفات اداری» و مفاد مرتبط از قانون مدیریت خدمات کشوری دراین خصوص شده است.

ساختار و سازمان اجرایی انتخاب و انتصاب مدیران مدارس از اهمیت خاصی برخوردار است. در سطوح اجرایی هیچ سازوکار مدون و مـوجودی درخصوص ایـن امر، بطور مستقل وجود ندارد. لزوم توجه به یک جایگاه فنی و موجّه، با وظایفی مشخص، کمک شایانی به شفافیت عملکرد و جلب اعتماد ذی‌نفعان خواهدکرد. ماده ۶ آئین‌نامه انتخاب و انتصاب مدیران مدارس به این موضوع پرداخته است. تشکیل کمیته‌ای باعنوان «کمیته انتخاب و انتصاب مدیران مدارس» در سطح هریک از ادارات آموزش‌وپرورش مناطق، شهرستان یا ناحیه با وظایف‌۷ گانه و نه نفر عضر در آن، در بخش‌های «الف» و «ب» این ماده مشخص شده است.

حضور «دو نفر از مدیران دوره‌های تحصیلی به انتخاب مدیران مدارس» درجمع این کمیته حائز اهمیت است. افرادی از سطح «صف» و عرصه عمل، یعنی مدرسه، که مستقیماً در امر مدیریت آموزشگاهی مشغول بکار هستند امکان ایفای نقش در بررسی و تأیید شرایط و شایستگی‌های داوطلبان احراز پست مدیریت مدارس را به دست آورده‌اند.

توجه به تشکیل دبیرخانه‌ای برای این کمیته (بدون ایجاد تشکیلات جدید) در زیر مجموعه امور اداری مناطق برای تمهیدمقدمات ازجمله تشکیل جلسات و پیگیری امور و اقدام برای اجرای مصوبات جلسات با هماهنگی رئیس کمیته و تهیه گزارش‌های آماری و تحلیلی سالانه، مستندسازی و نگهداری سوابق فعالیت‌های کمیته، از اهم وظایف این دبیرخانه است.

در بخش «ج» از ماده ۶ مسئولیت صدور ابلاغ مدیران و معاونان مدارس و مراکز آموزشی‌ تربیتی، به استناد گزارش کارشناسی «کمیته انتخاب وانتصاب مدیران مدارس»، با رعایت مواردی که در تبصره‌های ذیل این بخش آمده، به رئیس آموزش‌وپرورش منطقه محول شده است. توجه به دوره چهار ساله برای ابلاغ مدیران و یکساله برای ابلاغ معاونان مدارس و مدیران مراکز آموزشی تربیتی، لزوم رعایت تطابق جنسیت مدیر با دانش‌آموزان (غیر از برخی موارد استثنا) و ممانعت از صدور ابلاغ مدیریتِ همزمان برای یک نفر در دو مدرسه یا مرکز آموزشی‌‌تربیتی از اهم این تبصره‌هاست.

نظارت و ارزشیابی به شکل جامع و مستمر براساس ملاک‌ها و شاخص‌های ابلاغی، در ماده ۷ به عهده وزارت آموزش‌ و پرورش گذاشته شده است.

استلزاماتی چون، مهلت سه ماهه برای تدوین و ابلاغ شیوه‌نامه اجرایی، گزارش عملکرد اجرایی آئین‌نامه بصورت دوسالانه به شورای‌عالی آموزش‌وپرورش، طراحی و اجرای دوره‌های توانمندسازی بدو وحین خدمت و لزوم انطباق وضعیت تمام مشمولان فعلی آئین‌نامه در حداکثر مهلت چهار ساله و صدور گواهینامه صلاحیت مدیران برای تمام مشمولان در پایان این مهلت، در ماده ۸ درج شده است.

ماده ۹ به لغو و بلااثر بودن تمام مصوبات و دستورالعمل‌های مغایر با این آئین‌نامه اختصاص دارد.

اهم مستندات قانونی این آئین‌نامه عبارتند از:

۱- سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، هدف عملیاتی۲۲: ارتقا و بهبود مستمر کیفیت نظام کارشناسی، مدیریت و راهبری آموزشی‌وتربیتی در نظام تعلیم‌وتربیت رسمیِ‌عمومی.

۲- سندتحول بنیادین آموزش‌وپرورش، راهکار ۲-۲۲: ایجاد سازوکارهای لازم برای تربیت و نگهداشت مدیران و راهبران آموزشی و تربیتی و تلاش برای افزایش ثبات مدیریت در مجموعه نظام تعلیم‌وتربیت رسمیِ عمومی.

۳- سندتحول بنیادین آموزش‌وپرورش، راهکار۶-۲۲: گزینش مدیران در سطوح مختلف بر اساس شایسته‌سالاری و پیشگامی آنان در ارزش‌های الهی و انسانی و معیارهای علمی، کارآمدی و باور به اهداف نظام تعلیم‌وتربیت رسمی.

۴- قانون مدیریت خدمات کشوری، بندهای الف و ج ماده۵۴): به منظور استقرار نظام شایستگی و ایجاد ثبات در خدمت مدیران، دستگاه‌های اجرائی موظفند اقدامات زیر را انجام دهند:

الف) در انتخاب و انتصاب افراد به پست‌های مدیریت حرفه‌ای، شرایط تخصصی لازم را تعیین نموده تا افراد از مسیر ارتقای شغلی به مراتب بالاتر ارتقاء یابند. در مواردی که از این طریق امکان انتخاب وجود نداشته باشد، با برگزاری امتحانات تخصصی لازم، انتخاب صورت می‌پذیرد.

ج) دوره خدمت در پست‌های مدیریت حرفه‌ای چهارساله می‌باشد و تمدید آن بلامانع است. تغییر سمت افراد قبل از مدت مذکور براساس آئین‌نامه‌ای که با پیشنهاد سازمان به تصویب هیات وزیران می‌رسد، امکان‌پذیر می‌باشد.

۵- قانون مدیریت خدمات کشوری، ماده۴۳: اجازه بهره‌مندی دستگاه‌ها از قوانین قبلی خود در شرایط استخدام و ... در قانون خدمات کشوری: «دستگاه‌های اجرائی می‌توانند در صورتی که در قوانین و مقررات قبلی مورد عمل خود شرایطی علاوه بر شرایط ماده ۴۲ این قانون داشته باشند، آن‌را ملاک عمل قراردهند.»

۶- سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، راهکار۳-۲: تقویت شایستگی‌های اعتقادی، اخلاقی و حرفه‌ای مدیران و معلمان و ... و واگذاری مسئولیت کلان تربیتی مدرسه به مدیران مدارس.

۷- بخشی از جز ۳-۲ بند۳ سیاست‌های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش‌وپرورش کشور: به‌سازی و اِعلای منابع آموزش‌وپرورش به عنوان محور تحول در نظام تعلیم‌وتربیت کشور و بهبود مدیریت منابع‌انسانی با تأکید بر: ... بازنگری در شیوه‌های جذب، تربیت، نگهداشت و به‌کارگیری بهینه‌ی نیروی انسانی مورد نیاز آموزش‌وپرورش.

۸- بند۶ سیاست‌های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش‌وپرورش کشور: تحول در ساختار مالی، اداری و نظام مدیریتی با تأکید بر: ... .

۹- بند۱۰ سیاست‌های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش‌وپرورش‌کشور: تأمین ثبات مدیریت در آموزش‌وپرورش با رویکرد ارزشی و انقلابی و دور نگهداشتن محیط آموزش‌وپرورش از دسته‌بندی‌های سیاسی.

۱۰- سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، راهکار۱-۷: فراهم‌آوردن زمینه‌های لازم برای نقش‌آفرینی مدرسه به عنوان کانون کسب تجربیات تربیتی محله و جلوه‌ای از جامعه اسلامی و حیات طیبه با تفویض اختیار و مسئولیت به آن و استانداردسازی تمام مؤلفه‌های درون مدرسه‌ای.

۱۱- برنامه شماره ۱ ذیل راهکار۶-۲۲، زیرنظام راهبری و مدیریت: بازنگری ضوابط انتخاب و انتصاب مدیران از ستاد تا مدرسه با رویکرد شایسته‌سالاری، کارآمدی و اثربخشی.

۱۲- برنامه شماره ۳ ذیل راهکار۶-۲۲، زیرنظام راهبری و مدیریت: رتبه‌بندی حرفه‌ای مدیران سطوح مختلف(از ستاد تا مدرسه) با رویکرد بالندگی شغلی.

۱۳- ماده۱ دستورالعمل اجرایی نحوه انتخاب‌وانتصاب مدیران حرفه‌ای- مصوبه شماره ۵۷۹۰۹۵ مورخ ۰۱/۴/۱۳۹۵ شورای‌عالی اداری: معرفی مدیران مدارس به عنوان مدیران حرفه‌ای-عملیاتی در دستگاه‌های اجرایی.

۱۴- ماده۴ دستورالعمل اجرایی نحوه انتخاب و انتصاب مدیران حرفه‌ای- مصوبه شماره ۵۷۹۰۹۵ مورخ ۱۳۹۵/۴/۰۱ شورای‌عالی اداری: دستگاه‌های اجرایی موظفند شرایط و شایستگی‌های تخصصی مدیران و سازوکار احراز آنها را متناسب با مأموریت، ویژگی‌ها و ماهیت وظایف مشاغل اختصاصی دستگاه، به تفکیک سطوح مدیریتی تدوین و به تصویب شورای راهبری توسعه مدیریت دستگاه برسانند، یک نسخه از آن را به دبیرخانه شورای توسعه مدیریت و سرمایه انسانی، مستقر در سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور ارسال نمایند.

۱۵- بندهای «ب» و «پ» از ماده ۲ و بند «ب» از ماده ۲۱ «قانون تأسیس و اداره مدارس و مراکز آموزشی و پرورشی غیردولتی» مصوب۱۳۹۵/۰۹/۱۴ مجلس شورای‌ اسلامی.

*دبیر کمیسیون مدیریت‌ آموزشی شورای‌ عالی آموزش‌ و پرورش