بررسی اشعار حافظ در موسیقی ایرانی؛ شاعری باهوش و زیرک

به‌گزارش ایران، اغلب مردم ایران و حتی خارج از ایران با اشعار حافظ آشنایی دارند و چند بیتی از این شعرهای زیبا را در خاطر خود سپرده‌اند اما آنچه موجب شده مخاطب ارتباط بیشتری با این اشعار داشته باشد بی‌شک پیوند شعر و موسیقی بوده و در این زمینه موسیقی ایرانی بهره بسیاری از اشعار حافظ برده و در آواز ایرانی به گوش می‌رسد.

اشعار جذاب و جادوگرانه
عبدالحسین مختاباد غزل‌های حافظ را پایه و ستون اصلی موسیقی ایرانی می‌داند و در خصوص تأثیر موسیقی در معرفی اشعار این شاعر بزرگ بیان می دارد: در موسیقی ردیف - دستگاهی، اشعار سعدی و حافظ دو شاعربزرگ ایران، در معرفی آواز و به تناوب در تصنیف‌سازی نقش بسیار مهمی داشته است و بعد ازآن حدود دو، سه دهه قبل اشعار حضرت مولانا هم در بحث تصنیف‌سازی کاربرد بسیاری در موسیقی ایرانی پیدا کرد، اما در غزل خوانی و همینطور در تصنیف‌سازی غزل حافظ پایه و از ستون‌های اصلی موسیقی ایرانی است و در واقع بخش اعظمی از منابع اصلی ردیف ایرانی مربوط به غزل‌های حافظ است و یکی از مهم‌ترین علت‌های آن دارا بودن مفاهیم عمیق اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در اشعار این شاعربزرگ است که سبب شده هنرمندان عرصه موسیقی در سده‌های مختلف از اشعار این شاعر که بیانگر اتفاقات سیاسی و اجتماعی است بهره ببرند. به‌عنوان مثال یکی از عمیق‌ترین مفاهیمی که در شعر حافظ بخصوص در سرتاسر غزل‌هایش وجود دارد و می‌توان ازآن بهره گرفت و براحتی قابل درک بوده دشمنی و خصومت عمیق حافظ با زهد و دین فروشی است و لذا نمونه‌هایی از این موارد و همچنین تعالی معنا، فرم و محتوا دلایلی است که سبب شده غزل حافظ در موسیقی ریشه بدواند و موجب رشد مفاهیم محتوایی در موسیقی ایرانی شود و این پیوندی است که طی قرون بین شاعر و موسیقیدان ایجاد شده است.

این خواننده موسیقی ایرانی در آثار خود بهره‌های فراوانی از اشعار حافظ برده است. به‌عنوان مثال آلبوم‌هایی چون «نقش خیال»، «سایه دوست»، «شبانگاهان» و... درخصوص علت جذاب بودن اشعار حافظ در آواز ایرانی گفت: به چند دلیل اشعار حضرت حافظ برای آواز ایرانی جذابیت دارد که یک نکته آن اوزان شعری آن است و حافظ توانسته اوزان جادوگرانه‌ای را کشف و خلق کند و از سوی دیگر فرم اشعار و همچنین مفاهیم و محتوای این اشعار برای شنونده ایرانی بسیار زیبا، جذاب و شعف انگیز است و به گفته برخی از بزرگان فرهنگ و هنر، اشعار حافظ با هر موضوعی که نرم اجتماعی داشته باشد به دشمنی بر می‌خیزد و شنونده و مخاطب از این دشمنی لذت می‌برد و مورد تشویق و استقبال جامعه قرارمی گیرد؛ ازهمه اقشار از روشنفکر تا مردمان عادی.

او در ادامه افزود: از دیدگاه من موسیقی ایرانی در معرفی حافظ و اشعار این شاعر بزرگ ایرانی نقش بسیار مهم و پررنگی داشته است چرا که موسیقی نفوذ بالایی درجامعه دارد.ناگفته نماند اشعار قوی و غنی بسیاری از شاعران خوب جامعه ما وجود دارد اما چون این شعرها به موسیقی تبدیل نشده بعضاً غریب و مهجور افتاده‌اند. درصد بالایی از مردم با موسیقی در ارتباط هستند و این پیوند موجب شده با حافظ یا دیگرشاعران خوب کشورمان آشنا شوند یعنی بالای ۶۰ درصد از عموم جامعه، حافظ را از طریق موسیقی شناختند.

یک انسان کمال یافته
شاهین فرهت آهنگساز و موسیقیدان ایرانی که عمده فعالیتش موسیقی کلاسیک غربی بوده نیز از علاقه‌مندان به حافظ و اشعار این شاعر بزرگ است و حافظ را یک انسان کمال یافته می‌نامد. او سال‌ها قبل یعنی بیش از ۴۰ سال پیش، زمانی که ۳۰ ساله بود سمفونی «کانتات حافظ» را ساخت و به اجرا درآورد و با استقبال مخاطبان روبه‌رو شد. این آلبوم ارکسترال سمفونیک که به خوانندگی زنده یاد حسین سرشار است سال ۹۳ توسط مؤسسه راوی آذرکیمیا بازنشر شد.

شاهین فرهت درخصوص تأثیرگذاری موسیقی در معرفی اشعارحافظ بیان داشت: از دیدگاه من حافظ یک انسان کمال یافته است و همیشه این شاعر بزرگ را با شخصیت محبوب خودم بتهوون مقایسه می‌کنم. حافظ و بتهوون در نگاه من از ارزش بسیار والایی برخوردار هستند. نکته دیگر اینکه اشعار حافظ مانند شعرهای دیگر شاعران بزرگ ایران همچون سعدی، مولانا، فردوسی، خیام و نظامی در جهان شناخته شده است، البته شعر مانند موسیقی نیست و نیاز به ترجمه دارد و بی‌شک با برگرداندن آن به زبان دیگر شاید نتوانیم احساس زیبای شاعر را به مخاطب منتقل کنیم ولی به‌طور کلی حافظ شیرازی شخصیتی بسیار دوست داشتنی در دنیا است و آهنگسازان ایرانی در ژانر موسیقی کلاسیک غربی آثار بسیاری از شعرهای حافظ ساخته‌ و بهره‌های فراوانی برده‌اند و این نگاه تنها مربوط به قرن بیست و یکم نیست بلکه در آثار بزرگان موسیقی ایرانی بخصوص در قرن نوزدهم هم دیده می‌شود و آهنگسازان بزرگی تحت تأثیر اشعار حافظ بوده‌اند. بتهوون در آخرین نامه‌هایش که سال ۱۸۲۶ به ناشر نوشته اشاره داشته من غزلیاتی از حافظ را مطالعه کرده‌ام و تحت تأثیر اشعارش قرار گرفتم و خواهشم این است هر ترجمه‌ای را از اشعار حافظ چه به زبان فرانسه یا آلمانی برای من ارسال کنید. دوست بتهوون، گوته شاعر و نویسنده بزرگ آلمانی هم از دوستداران و ارادتمندان حافظ بوده اما جالب است بدانید شش تا از آوازهای برامس رهبر ارکستر و آهنگساز آلمانی روی غزلیات حافظ نوشته شده است.

فرهت می‌گوید: «اشعار حافظ در تمام قرون و اعصار عمیق، زیبا و دوست داشتنی است تا آنجا که بزرگمردان موسیقی دنیا چون برامس مستقیماً از حافظ تأثیر گرفته است.»
او درباره جذاب بودن اشعار حافظ در نگاه آهنگسازان گفت: «اشعارحافظ راحت و پرمعنا است و بخوبی در کنار موسیقی قرار می‌گیرد علاوه براین خواننده‌ها هم ارتباط خوبی با این اشعار دارند و علاقه‌مندند این کلمات زیبا و پرمعنا را بیان کند، البته در موسیقی ایرانی بخصوص در ۴۰-۵۰ سال قبل اغلب آوازخوانان از اشعار سعدی بهره می‌گرفتند اما حافظ شاعری است که بارها و بارها کشف شده و هر بار به عمق بیشتری از تفکر والای این مرد بزرگ پی برده‌اند.
این آهنگساز در خصوص جنبه‌های اجتماعی و سیاسی اشعار حافظ اظهار کرد: حافظ ماورای زمان خودش و براساس نگاه جهانی می‌اندیشیده و مقدس بودن این اشعار و هنر خاص حافظ است که موجب شده مخاطب به سوی این هنر جذب شود. خود من علاقه بسیاری به اشعار حافظ دارم و چندین و چند بار خوانده‌ و نمره داده‌ام و اکثریت این غزلیات را از بر هستم و مانند ذکر با خود زمزمه می‌کنم.

او در ادامه بیان داشت: متأسفانه طرفداران آواز ایرانی تعدادشان روز به روز کمتر می‌شود و اجراهای اندکی از آوازهای اصیل ایرانی به گوش می‌رسد و به شخصه از این بابت بشدت متأثر هستم .در گذشته آواز ایرانی در روح و قلب جوانان تأثیرگذار بود اما امروزه کمتر با آن ارتباط برقرار می‌کنند اما جای خوشحالی است که آهنگسازان ایرانی بهره بسیاری از اشعار حافظ داشته‌اند، خود من در سه اثر از غزلیات حافظ استفاده کرده‌ام که چندین بار هم درایران اجرا شده یا دیگر آهنگسازان کلاسیک ایران چون آقایان هرمز فرهت، احمد پژمان، علیرضا مشایخی، پرویز محمود و روبیک گریگوریان تقریباً از اشعار حافظ استفاده کرده‌اند.

شاعری باهوش و زیرک
علی جهاندار نیز براین نظر است که موسیقی موجب شده شعر فارسی از گوشه نشینی بیرون آید. این ردیفدان و خواننده موسیقی سنتی ایرانی در این باره گفت: هنرمندان موسیقی چه خواننده و چه آهنگساز، موسیقی و پیام شعر را می‌شناسند و آن را درک کرده‌اند و براین اساس در آثار خود از آن بهره‌های فراوان برده‌اند و این نگاه موجب شد شعر فارسی بدرستی و خیلی سریع در ذهن مردم جای گیرد و گسترش پیدا کند و در واقع از گوشه نشینی بیرون آید و در این باره نقش خواننده بسیار مهم و اثر‌گذار است.
او در ادامه درخصوص اشعار حافظ شیرازی افزود: حافظ شدن بسیار مشکل است چرا که حافظ شاعری بسیار باهوش و زیرک و دارای حافظه بسیار قوی بود و در اشعار خود ابیات و کلمات بسیاری از شاعران بزرگ را آرایش کرده و متوجه خواهید شد در کلام و اشعار حافظ کلمات سخت دیده شود و خواندن آن تقریباً سهل و آسان است.