نمایش‌های عروسکی در تلویزیون به هرز رفته‌اند

اعظم پویان - «آرش شریف‌زاده» کارگردان نمایش کودک و نوجوان سال‌ها است در مشاغلی نظیر نویسنده، بازیگر، عروسک‌گردان، صداپیشه، کارگردان نمایشی (هنری)، طراح سازنده دکور، طراح لباس، گرافیست، طراح شخصیت عروسک و غیره در تئاتر فعالیت می‌کند. دزد لالایی، کلوچه‌های خدا، گروفالو، خروسی که می‌خواست شب را ببیند، خروسک پریشان ، و.. ازجمله آثار صحنه‌ای این نویسنده است و تألیف کتاب‌هایی همچون «تئاتر سایه» را در کارنامه کاریش دارد. وی برنده جایزه اول کارگردانی و نویسندگی برای نمایش کلوچه‌های خدا از جشنواره بین‌المللی همدان و همچنین برنده جایزه کارگردانی و طراحی صحنه و لباس برای نمایش گروفالو از جشنواره همدان شده است.
دست بردن روی عروسک ملی مرسوم نیست اما باید برای کودک امروز هم جذاب باشد
«آرش شریف‌زاده» درباره قدمت تئاتر عروسکی در نمایش‌های ایرانی گفت: «تئاتر عروسکی در ایران برمی‌گردد به همان نمایش‌های خیمه‌شب‌بازی که از روزگار قدیم مرسوم بوده و بسیار ساده برگزار می‌شد. شخصیت‌های این نمایش خیمه‌شب‌بازی اعم از مبارک، پهلوان و غیره چهره‌های ملی هستند همانطور که کل دنیا تعدادی عروسک ملی در کشورشان دارند. برای مثال انگلستان «پانچ و جودی» را دارد یا عروسک ملی ترکیه که «قره گُز» نام دارد. «مبارک» هم عروسک ملی ایرانی است که از خیمه کارش را شروع کرده و اساتید معروفی درزمینهٔ تئاتر عروسک خیمه داشته‌ایم. اکنون هم بچه‌ها در جشنواره‌ها و تئاترشان از عروسک خیمه به دلیل طنزپرازی که دارد، استفاده می‌کنند.»

کارگردان نمایش «خروسی که می‌خواست شب را ببیند» درباره چرایی تغییرات کمی که عروسک مبارک از گذشته تاکنون داشته، عنوان کرد: «تا حدودی دست بردن روی عروسک‌هایی که ملی هستند، راحت و مرسوم نیست. به‌خصوص با توجه به شیوه‌ای که عروسک مبارک دارد. عروسک مبارک نخی است ولی تغییری که اتفاق افتاده در تعداد نخ هاست. افزایش تعداد نخ‌ها به انجام حرکات بیشتر مبارک کمک کرده است.»
وی افزود: «از گذشته به لحاظ چهره روی عروسک مبارک کار کرده‌اند. عروسک قدیمی مبارک برگرفته از صورت‌های عروسک‌های آماده‌ای است که از اروپا یا جای دیگر می‌آمد اما به‌مرور زمان که جا افتاد سعی شد، چهره‌اش مختص ایران ساخته شود و ایرانی‌تر شد. عروسک سیاه با لباس قرمز که بیشتر مسائل جامعه را در قالب طنز تلخ بیان می‌کند.»
عروسک‌هایی که در دنیا وجود دارد به‌مرور جذاب‌تر شده‌اند
شریف‌زاده با اشاره به رشد و به‌روز شدن ساخت عروسک‌های نمایشی در دنیا گفت: «به‌مرور زمان عروسک‌هایی که در دنیا می‌بینم به لحاظ شکل و شمایل جذاب‌تر شده‌اند اما مبارک ما به آن شکل هنوز نرسیده است. برخی روی چهره مبارک شروع به کارکرده‌اند ولی به نظر من نمایش خیمه ما زیاد پیشرفت خاصی نداشته است.وی با اشاره به تغییر سلیقه کودکان امروز گفت: «در زمان قاجار و پهلوی درک از عروسک ساده‌تر بود اما اکنون بچه‌ها انتظارات دیگری دارند که باید در ساخت عروسک حتی از نوع سنتی هم به آن توجه شود و عروسک ازلحاظ شکل و شمایل و تکنیک امروزی‌تر باشد. ما عروسک نخی زیبا و جذاب داریم اما وقتی به خیمه برمی‌گردیم آن جذابیت برای کودک کمتر است در حالیکه تکنیک و بداهه‌پردازی که در این عروسک وجود دارد، جذاب است.»

همه تئاتر عروسکی ما صرفا جشنواره‌های عروسکی نیستند
آرش شریف‌زاده درباره جایگاه تئاتر عروسکی در نمایش ایران اظهار کرد: «متأسفانه نمایش عروسکی جایگاه خوبی در تئاتر ایران ندارد. صرفاً نباید به چند جشنواره‌ای که در ارتباط با کار عروسکی برگزار می‌شود، نگاه کرد زیرا بچه‌ها در جشنواره‌ها ممکن است پول کمی بگیرند و کار جشنواره‌ای انجام دهند و تمام شود ولی خیلی به‌ندرت اتفاق می‌افتد که بعد از جشنواره بین‌المللی مبارک یکی‌یکی کار بچه‌ها اجرا شود. این معضل بزرگی برای بچه‌های عروسکی است. متأسفانه حمایتی از تئاتر عروسکی نمی‌شود درحالی‌که عروسک برای بچه‌های کوچک و حتی بزرگ‌ترها یک موجود سحرانگیز است.»
وی افزود: «وقتی کارهایی مانند اتللو و مکبث و هملت به‌صورت عروسکی اجرا می‌شود و مورد استقبال قرار می‌گیرد یعنی مردم تئاتر عروسکی را پذیرفته‌اند.»
نظام آموزشی باید به کارکرد تربیتی عروسک توجه کند

شریف‌زاده به کارکرد تربیتی عروسک برای کودکان اشاره کرد و گفت: «موضوعات تربیتی را به‌راحتی به‌واسطه عروسک می‌توان به آن‌ها منتقل کرد. کاربرد تربیتی عروسک در آموزش صرفاً عروسک‌های فک زن تلویزیونی نیست. ما انواع عروسک‌ها را داریم که کارهای مختلف می‌تواند انجام دهد. در مدارس معلم‌ها می‌توانند از عروسک‌ها برای آموزش شان به‌اندازه ۵ دقیقه استفاده کنند و به بچه‌ها مفاهیم پیچیده را آموزش دهند. قطعاً بچه‌ها تا آخر عمر فراموش نمی‌کنند. ما درباره خوارج بارها در کتاب‌های دینی خوانده‌ایم و فقط حفظ کردیم اما درسریال امام علی (ع) یک قسمت نشان می‌دهد و همه موضوع در ذهن بچه‌ها جا می‌افتد. پس‌تصویر، فیلم، تئاتر و عروسک بسیار زیاد بر آموزش بچه‌ها اثر می‌گذارد. امیدوارم روزی نظام آموزشی به‌صورت جدی کاربرد عروسک در آموزش را پیگیری کند.»
هنرمندان تئاتر عروسکی گوشه‌گیر شده‌اند چون حمایت نمی‌شوند
این کارگردان باسابقه و فعال حوزه تئاتر کودک گفت: «در جشنواره‌های دوسالانه و بین‌المللی شاهد حضور هنرمندانی از سایر کشورها هستیم که عروسک می‌سازند و عروسک‌گردانی می‌کنند و بسیار فوق‌العاده هستند اما به لحاظ تکنیک، کار خاصی انجام نمی‌دهند که بچه‌های ما نتوانند انجام دهند، تنها تفاوتشان با هنرمندان ما این است که واقعاً حمایت می‌شوند. این در حالی است که هنرمندان ایرانی فعال در حوزه عروسک دائم گوشه‌گیرتر می‌شوند.»

اجرای تئاتر عروسکی باید مستمر باشد
وی درباره جنس حمایت‌های لازم برای هنرمندان تئاتر عروسکی گفت: «حتماً اول باید حمایت مالی باشد چون متریال عروسک، گران‌قیمت است اما باید کمک کنیم تا اجراهای عروسکی متوالی اتفاق بیافتد و صرفاً به اجرای یک چهره خاص بسنده نکنیم. ما به لحاظ تعداد سالن مشکلی نداریم اما برای اجرای برخی از انواع عروسک‌ها مانند عروسک‌های نخی استیج خاصی نیاز است.»
تلویزیون در استفاده از عروسک‌ها بدسلیقگی می‌کند

آرش شریف‌زاده با اشاره به کم‌توجهی برنامه‌های تلویزیونی برای نشان دادن انواع عروسک‌ها عنوان کرد: «در تلویزیون کارهای عروسکی داریم که همه فک زن هستند و در کنار عمه و خاله و عموها و غیره بازی می‌کنند، درحالی‌که ما عروسک نخی و دستکشی و انواع دیگری از عروسک را داریم. در دهه شصت برنامه تلویزیونی بر اساس نوع عروسک ساخته می‌شد و عروسک‌هایی مثل هادی و هدی را داشتیم. متأسفانه اکنون دوستان تصمیم‌گیرنده فقط دنبال یک عروسک فک زن هستند که نهایت دستش را تکان دهد. متأسفانه دوستانی که کار تلویزیونی انجام می‌دهند سلیقه‌شان به‌قدری پایین آمده که عروسک را در همین حد می‌بینند.»
وی افزود: «متأسفانه نمایش‌های عروسکی در تلویزیون به هرز رفته‌اند. درحالی‌که عروسک و کسانی که پشت آن هستند یک تیم مکمل هستند و شما نمی‌توانید فقط یک عروسک را جلوی مخاطب بگذارد و چون زیباست مخاطب را به خود جذب کند درحالی‌که عروسک‌گردان خوب نمی‌تواند آن را بگرداند. این‌ها مکمل هم هستند. یکی از برنامه‌های کودکی که شاید بسیاری از ما با آن خاطره‌های خوبی داریم «افسانه سه برادر» است. در این سریال عروسک‌ها در ارتفاعی توسط میله حرکت داده می‌شدند و فک هم نمی‌زدند و فقط صدا پخش می‌شد و پلک می‌زدند اما به‌قدری زیبا کارگردانی شده بود و نماهای مختلفی از آن گرفته شده بود که شما اصلاً حس نمی‌کردید یک نمایش عروسکی می‌بیند زیرا تیم حرفه‌ای خوب پشت این سریال بود.»
خانم برومند در نمایش عروسکی تلویزیونی حرف اول را می‌زد
شریف‌زاده عنوان کرد: «به نظر من در موضوع عروسک‌های تلویزیونی خانم برومند حرف اول را در کل ایران می‌زند. وی به‌گونه‌ای با عروسک برخورد می‌کند که حتی همکاران جرئت ندارند عروسک را روی میز بگذارند یا مثلاً از کیسه سریع بیرون بیاورند زیرا عروسک موجود خارق‌العاده‌ای است. به خاطر همین شهر موش‌هایش می‌شود شهر موش‌ها و تا سال‌ها در خاطره مخاطب ماندگار می‌شود زیرا تیمی است که دغدغه عروسک دارند.»
وی افزود: «در تلویزیونی به ساده‌ترین شکل ممکن عروسک را می‌آورند که نه حرکت دست دارد و نه چیز دیگری دارد درحالی‌که باید عروسک دکوپاژ داشته باشد یعنی از زوایای مختلف نشان داده شود که عروسک زنده است. این‌ها مکمل هم هستند تا کار خودش را خوب نشان دهد. این اتفاق‌ها باید حرفه‌ای باشد ولی چون تهیه‌کننده می‌خواهند پول کمتری بدهند سعی می‌کنند کار ارزان بیاورند. باید تلویزیون یا حتی پلتفرم‌هایی که کار تصویری انجام می‌دهند تلاش کنند تا کار شسته‌رفته‌ای ارائه کنند.»