انتشار آمارهای ابتلا و فوت پس از واکسیناسیون پر از خطاست

به‌گزارش ایران، انتشار چنین نامه‌ای، واکنش رئیس کمیته کشوری اپیدمیولوژی کرونا را در پی داشت. حمید سوری ضمن انتقاد از آمار و داده‌های منتشر شده پیرامون کووید۱۹ و تأثیر‌گذاری واکسن‌ها در ایران در نامه‌ای به وزیر بهداشت تحلیل این داده‌ها را نادرست و غیرعلمی خواند. در گزارش مرکز مدیریت آمار و فناوری اطلاعات ایران شاخص مرگ ناشی از عوارض ویروس کرونا در افرادی که دو هفته از دریافت دوز دوم واکسن‌شان گذشته بود ۲۰۲۷ نفر اعلام شد همچنین بر‌اساس اعلام این مرکز مرگ افراد واکسینه شده در کشور ۱۰ برابر استاندارد جهانی عنوان شده که البته جنجال‌های زیادی را در فضای علمی به دنبال داشت. این در حالی است که رئیس کمیته کشوری اپیدمیولوژی کرونا با تأکید بر لزوم تحلیل درست داده‌های تحقیقات منتشر شده پیرامون تزریق واکسن در گفت‌و‌گو با «ایران» چرایی نادرست بودن چنین گزارشی را تشریح کرد.

آیا این تعداد ابتلا به کرونا پس از تزریق دو دوز واکسن و تعداد فوت در گزارش آماری مرکز مدیریت آمار و ‌فناوری اطلاعات خطاب به سعید نمکی واقعی است؟ انتظار می‌رود با توجه به اینکه بسیاری از مبتلایان تست نمی‌دهند یا تست‌شان قطعی نیست ممکن است این آمارها حتی بالاتر از این عدد و رقم‌های اعلام شده در گزارش این مرکز باشد؟ اگر پاسخ‌تان مثبت است بفرمایید علت چیست؟
اولاً هیچ تولید‌کننده واکسنی ادعا نکرده که واکسن‌ها ایمنی صددرصدی در افراد ایجاد می‌کنند ضمن اینکه آن چیزی که در محیط آزمایشگاهی به لحاظ اثر بخشی واکسن نشان داده شده وقتی در زندگی طبیعی و شرایط عادی محیط، واکسن را استفاده می‌کنیم درصد اثر بخشی کاهش پیدا می‌کند. معمولاً به نتایج مؤثر یک واکسن در دوره کارآزمایی‌ها «کارآیی» می‌گوییم وقتی واکسن‌ها در شرایط عادی تزریق می‌شوند به آن «اثر بخشی» می‌گوییم. معمولاً «اندازه» اثربخشی به مراتب کمتر از کارآیی است چون محدودیت‌هایی که در انتخاب نمونه‌ها برای کارآزمایی وجود دارد در شرایط عادی کمتر می‌شود. بنابراین همیشه درصدی از افراد جامعه را داریم که باوجود آنکه واکسن می‌زنند ولی واکسن روی‌ آنها مؤثر نبوده باشد. دوم اینکه؛ وقتی اثربخشی واکسن‌ها را می‌سنجیم اولاً باید نگاه کنیم وضعیت اپیدمی به شکل طغیان‌ها در هر جامعه‌ای چگونه است؟ یعنی وقتی واکسیناسیون در جامعه‌ای را که در پیک قرار دارد با جامعه‌ای که اپیدمی در پیک قرار ندارد، مقایسه می‌کنیم پس الگوهای حاصل از واکسیناسیون در این جوامع یکسان نیست. نکته دیگر اینکه باید ببینیم در جمعیتی که واکسینه کردیم بیشترین بار ابتلای شدید و بستری و مرگ‌شان چقدر است؟ هنوز هم بین ۲۰ تا ۴۰ درصد جمعیت پر خطر ما واکسینه نشده‌اند یا حداقل یک دوز واکسن گرفته‌اند و این کافی نیست برای اینکه ما انتظار داشته باشیم واکسن تأثیر کاملی بر جمعیت‌های پرخطر گذاشته است. نکته دیگری که باید توجه کنیم این است که واکسیناسیون چه زمانی بوده است؟ عمدتاً واکسیناسیون انبوه یا حداکثری ما در نیمه دوم تیر ماه شروع شده است. برای اینکه تأثیر واقعی واکسن را در سطح جامعه ببینیم دوتا سه هفته ممکن است زمان طول بکشد. در شرایط حاضر این زمان زود است که بر اثر واکسن قضاوت کنیم. قبل از آن هم نسبت واکسیناسیون در کشور ما رقم پایینی بوده است. این نکات نشان می‌دهد؛ وقتی اطلاعات خام را از جامعه‌ای به‌دست می‌آوریم ممکن است دچار خطا در استنتاج داده‌ها شویم.

شما در نامه‌تان به وزیر بهداشت اشکالات زیادی به گزارش مرکز آمار وزارت بهداشت وارد کرده بودید از جمله اینکه داده‌ها خام است و باید بررسی شود اما در کلیت یعنی ساختار گزارش و عدد و رقم آن ایرادی نگرفته بودید. آیا این اتفاق به این دلیل افتاده است کسانی که این داده‌ها در اختیارشان بوده بی‌دقتی‌ کرده‌اند وآمار ابتلا و بستری و فوت پس از تزریق دو دوز واکسیناسیون کرونا بدون هر گونه تحلیل به سمع و نظر مردم رسیده است؟
برای اینکه دچار خطا در استنتاج داده‌ها نشویم اولاً باید سایر متغیرهایی را که می‌توانند در ایجاد ارتباط جعلی نقش داشته باشند در نظر بگیریم و سپس به خطاهای احتمالی دیگری که ممکن است باعث نتیجه‌گیری غلط شود توجه داشته باشیم. برای این کار نیازمند این هستیم که در تحلیل داده‌ها که آنها را به‌طور دقیق و عمیق واکاوی می‌کنند استفاده کنیم بنابراین مسئولیت واحد آی‌تی وزارتخانه صرفاً جمع‌آوری اطلاعات و در اختیار گذاشتن داده‌های خام به متخصصانی است که ارتباط موضوعی و محتوایی با مسأله دارند.

در آمار منتشر شده اعلام شده است از هر هزار نفر ایرانی دو دوز واکسن زده تا همین لحظه حداقل یک نفر به دلیل کرونا فوت کرده است. یعنی اگر ۲۰ میلیون نفر واکسن دوز دوم را هم زده باشند ۲۰ هزار نفر حداقل کرونا می‌گیرند. به‌نظر می‌رسد شما با کلیت این عدد و رقم‌ها مشکلی ندارید اما به ساختار گزارش و شیوه بیان آن ایراداتی مطرح کردید شما این خطا در استنتاج داده‌ها را چگونه تحلیل می‌کنید؟
اشتباه این بود که مرکز آمار وزارت بهداشت تحلیل نادرست و سوگرایانه داشتند و دچار سوگیری در تحلیل شدند چون تخصص لازم را برای تحلیل نداشتند. بخشی از داده‌ها خطا دارند ولی الزاماً نمی‌توان از آن داده‌ها نتیجه‌گیری کرد که واکسیناسیون تأثیرش روی مرگ «n» تعداد است باید مؤلفه‌های قبلی را ببینیم. این قضیه تخصصی‌تر از این حرف‌هاست اینکه گروهی که داده‌های خام در اختیار دارند با رویکرد سطحی تحلیل عمیق داشته باشند. نگاه ما نسبت به داده‌ها باید از یک منظر و متدولوژی درست باشد اگر نباشد دچار خطا می‌شویم. مثل داستان فیل شعر مولوی است که در تاریکی دست می‌کشیدند و فکر می‌کردند ستون است یا ناودان. چون رویکرد درستی برای تحلیل حقیقت نداشتند. حقیقت قضیه این است من شخصاً خودم هنوز داده‌ها در اختیارم قرار نگرفته است و این ضعف بزرگی در نظام اطلاعاتی وزارت بهداشت است که اطلاعات‌شان محرمانه است و در انحصار عده خاصی است و برای تحلیل در اختیار گروه‌های مرتبط قرار نمی‌گیرد به عنوان کمیته کشوری اپیدمیولوژی و واکنش سریع، متأسفانه دسترسی به داده‌ها نداریم که تحلیل درست داشته باشیم. نمی‌توانم درستی یا نادرستی داده‌ها را قضاوت کنم. ما حتی برای دانشجویان تخصصی این مشکل را داریم ما راحت‌تر می‌توانیم به داده‌های مراکز تحقیقاتی امریکا دسترسی پیدا کنیم تا داده‌های کشور خودمان. لازمه‌اش این است ما سازو کار منطقی و مناسبی را برای دسترسی متخصصین ایجاد کنیم و دسترسی به داده‌ها را با بهانه محرمانه بودن اطلاعات شخصی خارج کنیم.

اینکه آمار از سوی چه کسی و چگونه اعلام می‌شود مهم نیست مهم کلیت این عدد است که این گزارش اعتماد به واکسیناسیون را در جامعه کم می‌کند. چه اتفاقی می‌افتد که در کشور ما که واکسیناسیون کرونا نسبت به کشورهای دیگر پایین‌ترین میزان را دارد ولی در عوض بیشترین میزان و مرگ و میر پس از واکسیناسیون را هم داریم. چه راهکاری برای چنین سناریویی داریم؟
این اتفاق به این دلیل افتاد کسانی که این داده‌ها در اختیارشان بوده است بدون اینکه تحلیل درستی از نتایج داشته باشند دچار خطا در تحلیل شده‌اند. قبل از اینکه توسط متخصصین امر به درستی تحلیل شود به سمع و نظر مردم رسیده است. البته ظاهر نامه نشان می‌دهد نامه داخلی است و مخاطب آن وزیر بهداشت است ولی از مسیر خارج شده است. این معنایش این نیست که مردم و رسانه‌ها نامحرم هستند بلکه با انتشار داده‌های خام که علمی تحلیل نشده است دچار خطا و گمراهی می‌شویم. این اطلاعات اولاً باید پیش از انتشار دراختیار متخصصین از جمله کمیته کشوری اپیدمیولوژی قرار می‌گرفت و دوم اینکه اگر تلنگری به نظام سلامت بود کاملاً در سطح علمی باید انجام می‌گرفت نه اینکه با انتشار عمومی در سطح جامعه تبعات سویی در پی می‌داشت. درحالی که همه دنیا در تلاش‌اند مردم را تشویق به واکسیناسیون کنند یک مرتبه انتشار چنین اطلاعاتی همه تلاش‌ها را زیر سؤال ببرد.

شما در گفته‌های تان اشاره کردید باید این آمار‌ها در ستاد ملی و کمیته‌های تخصصی بررسی می‌شد و داده‌ها منظم می‌شدند تا سوگیری و تشتت آماری برطرف می‌شد که این حرف کاملاً درست است اما کلیت آمار و مشکل بالا بودن مرگ‌و‌میر بالا در واکسینه شده‌ها را رد نکرده‌اید فقط در یک مورد اینکه چطور ممکن است از ۹۱ هزار و ۲۱۰ نفر افرادی که نوبت اول واکسن را دریافت و به بیمارستان مراجعه کرده‌اند همگی بستری موقت یا عادی شده باشند؟ به این نکته ایراد گرفتید؟ شما با چه استناداتی این ایرادات را مطرح می‌کنید.
ایرادات این است؛ باید علت مرگ به درستی مشخص شود اینکه هر مرگی را در این گروه سنی به صرف اینکه واکسن زده‌اند به واکسن تعمیم دهیم اشتباه است بخصوص اینکه بیشتر مرگ‌ها در گروه‌های سنی بالاتر بوده است که به‌طور بالقوه استعداد مرگ در آنها بالاتر از گروه‌های سنی جوان‌تر است. دوم اینکه باید نوع واکسن، تاریخ واکسیناسیون، تاریخ فوت و... را بسنجیم. بخشی از فوت‌ها ممکن است به این دلیل باشد که قبل از آن‌که واکسن اثر خودش را بگذارد اتفاق بیفتد. این البته پیامی هم برای ما دارد اینکه محل‌های واکسیناسیون را باید مدیریت کنیم که تجمع و تراکم نباشد چون پیش فرض وجود دارد مبادا این افراد در زمان تزریق به‌خاطر تجمع مبتلا شده باشند. کشاندن اطلاعات به بستر جامعه به نفع جامعه نیست. داده‌ها بالقوه خطا دارد. طبق گزارش‌ها در موارد دیگر نه فقط کووید۱۹ از سازمان بهداشت جهانی داشتیم که داده‌های کشور ما چیزی حدود ۲۰درصد خطا دارد این عدد در برخی کشورها مثل پاکستان نزدیک ۷۰ درصد است. جزو کشورهایی هستیم که داده‌ها معتبر نیست چون سیستم ثبت اطلاعات باکیفیت و قوی نداریم. باید در یافته‌ها این خطاها را در نظر بگیریم. از طرفی نوع واکسن‌های تزریق شده در این آمار معلوم نیست. برای مثال واکسن برکت را از نیمه دوم تیرماه شروع کردیم. داده‌های منتسب نمی‌تواند مربوط به واکسن برکت باشد چون هنوز زمان نگذشته است تعداد واکسن‌هایی که قبل برکت زده بودیم از چندین پلتفرم مختلف بوده است که در مقایسه با آمارهای جهانی نمی‌تواند آنقدر تفاوت داشته باشد. سینوفارم و آسترازنکا و اسپوتنیک وی و بهارات در هیچ جای دنیا گزارش نشده است این تعداد مورتالیتی نتیجه واکسیناسیون باشد. اگر این اعداد درست باشد باید بتوانیم تحلیل درستی برای این رابطه پیدا کنیم. ضعف بزرگ این است دسترسی به داده‌ها در کشور ما انحصاری است. من به عنوان رئیس کمیته کشوری اپیدمیولوژی به داده‌ها دسترسی ندارم و اقداماتی هم که شده تاکنون بی‌ثمر مانده است.

سؤالی که خیلی از مردم از ما می‌پرسند این است که آیا ایمنی واکسن‌ها در ایران پایین‌تر از جاهای دیگر است؟ چرا همه کشورها در کلینیکال ترایال بررسی می‌کنند که مثلاً سینوفارم ۷۹ درصد افیکسی در جلوگیری از ابتلا دارد و هر کدام بعد از تزریق واکسن افیکسی واکسن را در جمعیت‌های عمومی اعلام می‌کنند اما در ایران ۶ماه است واکسن می‌زنیم حتی یک مورد اعلام نشده افیکسی فلان واکسن در مورد سوش آلفا و بتا چیست؟ کمیته‌های کرونا چکار می‌کنند؟چرا بررسی نمی‌کنند این دو هزار نفر که فوت کرده‌اند بیشتر چه واکسنی زده‌اند یا اصلاً صلاح است گفته شود یا گزارش محرمانه است؟
متأسفانه کمیته‌ها اطلاعات در اختیارشان نیست؛ کسانی که مسئول کمیته واکسیناسیون هستند باید به این سؤال پاسخ بدهند. یعنی مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت. افکتیوی یا اثر بخشی مهم است منتها این همه تفاوت هیچ دلیل علمی قوی نمی‌تواند داشته باشد چرا که واکسن نه زنجیره سرد پیچیده‌ای دارد، خراب شدن این واکسن‌ها از تولید تا مصرف مثل واکسن زنده ضعیف شده نیست و از طرفی زنجیره سرد کنترل می‌شود. تزریقش هم مسأله پیچیده‌ای نیست که تفاوت چشمگیری بین کشور ما و کشورهای دیگر ببینیم پس این تفاوتی نیست که منتسب به این باشد که در کشور ما واکسن‌ها اثر بخشی کمتری داشته است عمدتاً دلیلش مربوط به جمعیت و وضعیت پیک و واکسیناسیون گروه‌های هدف مربوط است برای همین به این تحلیل شک داریم و می‌گوییم دچار سوگیری است.

شما می‌گویید؛ انتشار چنین نامه‌ای خلاف مصلحت عمومی جامعه است این پاسخ قانع کننده و مستدلی برای رد چنین آمارهایی نیست؟ هر چند که نمی‌دانیم دیتاهای آن آمار چگونه جمع‌آوری شده و آیا همانظور که شما اعلام کرده‌اید جمع‌آوری دیتا‌ها خیلی ابتدایی بوده که نفهمیدن اثرات ایمنی واکسن حداقل بین دو تا سه هفته از زمان واکسیناسیون ایجاد می‌شود در حالی که در گزارش آمار این نکته ندید گرفته شده است و بلافاصله بعد از تزریق را اعلام کرده‌اند. آیا گزارش آماری درباره بی‌تأثیر بودن واکسن‌های تزریقی قابل اتکا برای متخصصان است؟
این گزارش قابل اتکا نیست چون جزئیات مربوط به ارتباط علیتی واکسن و مرگ را نداریم. در واقع رابطه علیتی مجهول و جعلی داریم. فقط بر اساس اطلاعات ساده آماری نمی‌توان قضاوت کرد. رابطه علیتی باید مفهوم بیولوژیکال داشته باشد. برای اینکه ارتباط واقعی را ببینیم باید چندتا فاکتور را در نظر بگیریم. باید منطق بیولوژیک و استحکام و همگرایی در ارتباط داده‌ها داشته باشیم. بطور کلی اینکه داده‌های آن آمار درست یا غلط است نمی‌توانم قضاوت کنم چون داده‌ها در اختیار ما نبوده. برای چنین تحلیلی نیاز به رویکرد تخصصی به این موضوع داریم افرادی که آمار خوانده‌اند و پایه علمی‌شان بیولوژی نیست دچار خطا و گمراه می‌شوند. مرکز آمار وزارت بهداشت نیز قبول دارد منظورشان استدلال سطحی و اولیه بوده و در انتشار آمار شیطنت شده و نباید از اطلاعات خام نتیجه‌گیری کلی می‌شد می‌خواستند به مسئولین تلنگری بدهند که اگر این‌گونه باشد به فکر باشند.