مستند بر محتوا سوار است و سینمای داستانی بر روایت

سالیانه هزار فیلم مستند در کشور ساخته می‌شود که از این میان نهایتاً ۱۰۰ تا ۱۵۰ عدد از آن‌ها می‌توانند در جشنواره‌ای اکران شوند و از این تعداد حدود ۱۰ تا از آن‌ها این اقبال را پیدا می‌کند تا به‌صورت عمومی دیده شود، یعنی ۹۹۰ مستند دیگر به آرشیو می‌روند که این آمار جدا وحشتناک است. «سید سینا عودی» مستندساز ایرانی است که مدتی قبل سریال مستند «سخنران مشهور» را در ژانر سیاسی تاریخی ساخته است. با وی درباره وضعیت مستندسازی در ایران گفت‌وگو کرده‌ایم.

چرا سینمای مستند در ایران از سینمای داستانی عقب ماند؟
اساساً سینمای داستانی بر سرگرمی مردم استوار است و عامه‌پسندتر از سینمای مستند است. همین باعث شده اقبال عمومی از سینمای داستانی بیشتر از سینمای مستند باشد. البته سینمای مستند هرکجا از روایت و عناصر اصلی سینمای داستانی روایت کرده مورد اقبال عمومی هم قرارگرفته است و سینمای مستند هم توانسته خودی نشان دهد. آنچه نباید نادیده بگیریم این است که سینمای مستند، سینمای خاص و نخبگانی است. وقتی عموم مردم به مستند اقبال نشان می‌دهند که یک اتفاق خاص برای عموم جلب‌توجه کرده و درواقع بین مردم سروصدا کرده و حالا آن سینمای مستند بیاید به سؤالاتی که مردم از آن اتفاق دارند پاسخ دهد. این باعث می‌شود که مردم به آن بپردازند و با اقبال عمومی مواجه می شود ولی در اصل سینمای مستند سینمای نخبگانی است. مستند بر محتوا سوار است به نسبت اینکه بخواهد بر روایت سوار باشد، اما سینمای داستانی بر عنصر روایت سوار است و درواقع فرم در سینمای داستانی حرف اول را می‌زند.
برخی معتقدند سینمای مستند در ایران بازگشت سرمایه ندارد. نظر شما چیست؟
مستند اگر بخواهد برای تلویزیون ساخته شود، چون تلویزیون در ایران خصوصی نیست و منبع مالی آن از طریق مردم تأمین نمی‌شود یعنی یا تلویزیون براساس بودجه‌ای که دارد سفارش مستند می‌دهد یا پخش‌کننده مستندهایی است که چه بخش عمومی و چه بخش خصوصی تولید کرده‌اند. پس طبیعتاً موضوع بازگشت سرمایه هم اگر قرار باشد اتفاق بیافتد باید در سینما یا VOD ها تعریف شود که این هم برمی‌گردد به فرهنگ عمومی در ایران. این نوع فرهنگ برای سینمای مستند به‌گونه‌ای است که مخاطب اهل پول پرداخت کردن نیست و مستند در حوزه بازگشت سرمایه به بن‌بست می‌خورد مگر اینکه مستند خیلی حاشیه‌ای و جنجالی و خاص باشد که اتفاق بیافتد و مردم حاضر باشند برای آن مستند پول پرداخت کنند تا آن فیلم را ببینند. این به مسائل فرهنگی مردم در ایران مرتبط است و اینکه تا چه اندازه حاضر باشند برای آن مستند پول پرداخت کنند و هزینه بپردازند که متأسفانه بسیاری حق کپی‌رایت را در ایران رعایت نمی‌کنند و این هم مشکلاتی را برای سینمای مستند از جهت بازگشت سرمایه ایجاد کرده است. نهادهای حاکمیتی چون خیلی به محتوا بها می‌دهند خیلی هم علاقه به سینمای مستند دارند و آن بودجه‌ای که در اختیارنهادهای فرهنگی و هنری است، بخش خاصی را هم به مستند اختصاص می‌دهند و همین باعث می‌شود مستندسازها اکثراً منبع درآمدشان از نهادهای حاکمیتی باشد و درواقع خیلی بیشتر نهادهای حاکمیتی در ایران در بخش مستندسازی پررنگ باشند.
شما در سال گذشته مستند «سخنران مشهور» را ساختید. ایده ساخت این مستند از کجا آمد؟
این مستند در ادامه مستند «جمعه سیاه‌وسفید» که در ارتباط با مرحوم کافی بود و نقش ایشان در حوزه ارتباط با مردم و روانشناسی مردمی استوار بود، ساخته شد. این بار راجع به حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی بود که سخنران مشهوری است که در عصر قبل از انقلاب و برای مبارزات انقلابی تأثیر زیادی داشت. ایشان سخنران مشهور زمان پهلوی تا بعد از انقلاب بود. بعد از انقلاب هم تا چند سالی سخنرانی را ادامه دادند و متأسفانه فوت شدند. ایده ساخت این مستند یک دغدغه مشترک میان من و «مهدی مطهر» به‌عنوان تهیه‌کننده این دو کار بود که در خانه مستند انقلاب اسلامی هستند و دغدغه روحانیون خطیب و تأثیرگذار را بسیار زیاد دارند. سوژه را مطرح کردند و من هم دغدغه این مهم را داشتم و ساخته شد و اتفاقاً استقبال خوبی از سوی مخاطب این نوع مستند داشتیم.
بازخوردی که از این مستند گرفته شد درخور این مستند باکیفیت نبود. علت چه بود؟
ما هنوز از صداوسیما به‌طور علمی و تحقیقی بازخوردی نگرفتیم که ببینیم آیا بازخورد درخور این مستند بوده یا نه، اما آنچه می‌بینیم خیلی هم ظاهراً اتفاق بدی نی افتاده است. در گفت‌وشنودها و صحبت‌هایی که مطرح است مخاطب باکار ارتباط برقرار کرده و حس بدی نداریم اما طبیعتاً خیلی می‌توانست این استقبال‌ها بیشتر باشد اگر سیستم پخش قوی‌تری بود و همچنین جذب مخاطب در موضوع تبلیغ این مستند بیشتر و قوی‌تر اتفاق می‌افتاد و هنوز هم اتفاق بیافتد طبیعتاً اقبال بهتری نسبت به این مستند وجود خواهد داشت زیرا این مستند نسبت به حواشی و مسائل جنجالی که درونش پرداخته‌شده برای مخاطب عامه هم جالب است و این احساس را نمی‌کند که خیلی مستند نخبگانی تماشا می‌کند.
تا چه اندازه زمان یا بستر ارائه یک مستند از تلویزیون می‌تواند بر میزان دیده شدن آن مستند اثرگذار باشد؟
ما چه بخواهیم و چه نخواهیم تلویزیون در بدترین حالت هم و حتی در دوران رکود هم خیلی مخاطب دارد. مخاطبی که تلویزیون را می‌بیند همیشه مقدار قابل‌توجهی است و هیچ‌گاه نمی‌شود تلویزیون را برای بستری که بخواهیم اثر هنری را ارائه کنیم، نادیده بگیریم و ازاین‌رو تهیه‌کننده‌ها بسیار اقبال نشان می‌دهند که اثرشان در تلویزیون پخش شود. گاهی بهتر است از قالب رسمی تلویزیون آن مستند پخش نشود و ابتدا دهان‌به‌دهان و دانشگاه به دانشگاه و محفل به محفل و در فضای مجازی بچرخد و ابتدا در قالب غیررسمی تلویزیون به آن مستند اقبال نشان داده شود و بعداً به تلویزیون وارد شود که خب خیلی از مستندها این ویژگی را دارد.
در این روزها که مردم به شبکه‌های خانگی اقبال نشان داده‌اند، مستند تا چه اندازه می‌تواند برای خودش در این بستر جایگاهی پیدا کند؟
اگر آن مستند بر عنصر سرگرمی استوار باشد و با حفظ اصولش و درراستای باب میل و علاقه مردم قدم بردارد، مورد اقبال عموم قرار خواهد گرفت. آنچه مهم است حفظ اصول است که البته تناقضی ندارد بااینکه فیلمی بخواهد مردمی ساخته شود. باید این دو را در کنارهم داشت و در قالب یک فرم مناسب و مخاطب پسند عنصر خود را ارائه دهیم. ازنظر من عنصر سرگرمی بسیار مهم است و نمودش این است که مستند اگر بر عنصر روایت و داستان جلو برود بحث سرگرمی و اقبال عمومی را بهتر و بیشتر به دست می‌آورد.

وضع مستندهای ایرانی در خارج از مرزها و برای مثال در جشنواره‌های خارجی چگونه است؟
مستندهایی که در جشنواره خارجی به آن اقبال نشان داده می‌شود معمولاً موضوعات خاص و مشخصی است که گاهی درباره بحث‌های حقوق بشری است. گاهی موضوعات محیط زیستی است و بخش‌هایی است که به آن در نگاه جهانی اقبال نشان می‌دهند. متأسفانه گاهی برخی مستندها وضع ایران را به لحاظ حاکمیتی سیاه نشان می‌دهند و در جشنواره خارجی پروبال داده می‌شوند، اما مستندهای خوبی هم بوده که در جشنواره‌های خارجی خوش درخشیده‌اند و مضامین انسانی داشته‌اند. مثلاً مضامین انسانی و ضد جنگی داشته‌اند که متعلق به ملل مختلف باشد و در جشنواره‌های خارجی هم خوش درخشیده‌اند.