حضور یکباره دانش آموزان در فضای مجازی بدلیل کرونا، آسیب های فردی زیادی داشت

همه‌گیری جهانی ویروس کرونا (کووید- ۱۹) که به عنوان یک سندرم شدید حاد تنفسی پدیدار شد، تهدیدی برای سلامتی و زندگی میلیون ها نفر در سراسر دنیا تلقی می شود. دولت ها و سیستم های بهداشت عمومی، با اعلام وضعیت اضطراری، اقدامات گسترده ای برای پیشگیری از ابتلاء به این بیماری انجام داده اند. شیوع این بیماری سبک زندگی میلیون ها انسان را در سراسر جهان تغییر داده است. هراس و استرس ناشی از این بیماری و اثرات مخرب روانی، اجتماعی آن، سلامت، بهزیستی روانی و سازگاری فردی و اجتماعی همه گروه های سنی را تحت تاثیر قرار داده است.

خیراله کریم زاده، دکترای مشاوره و مدرس مرکز مشاوره در آموزش و پرورش شهرستان امیدیه بر این باور است که نتایج تحقیقات نشان داده استرس روانشناختی ناشی از اپیدمی کرونا و قرنطینه برای کنترل بیماری، تاثیرات و پیامدهای نامطلوبی را در سطوح فردی، بین فردی و آموزشی برای کودکان و نوجوانان ایجاد کرده است.

وی در ادامه به ابعاد فردی این استرس پرداخته و می گوید: «در بُعد فردی می توان به مشکلاتی نظیر استرس، اضطراب، افسردگی، احساس بی حوصلگی و تنهایی، مشکلات تغذیه، بی خوابی و... در بُعد میان فردی مشکلات ارتباطی با اعضای خانواده، محدودیت در ارتباط با همسالان و معلمان، شبکه اجتماعی ناکافی و در بُعد آموزشی مشکلات برنامه ریزی صحیح، تدریس ضعیف، اضطراب تحصیلی، ضعف انگیزه تحصیلی، اهمال کاری، مدیریت زمان ضعیف، اجتناب از انجام تکالیف، مطالعه و...نیز اشاره کرد.»

کریم زاده با توجه به مجازی شدن آموزش بواسطه شیوع کرونا ویروس ادامه می دهد: «به طور کلی با ورود یکباره نظام آموزشی کشور به فضای آموزش مجازی و عدم آشنایی معلمان، دانش‌آموزان و والدین با پیش نیازهای لازم برای استفاده صحیح از این فضا، فضایی که به ناچار دانش‌آموزان را موبایل به دست کرد، قطعا باید منتظر آسیب‌های حضور دانش‌ آموزان به ویژه دبستانی‌ها و نوجوانان در فضای مجازی باشیم‌.»

اجرای کامل سند تحول بنیادین ، یکباره دانش آموزان را به دنیای مجازی پرتاب نمی کرد

کریم زاده ضمن اشاره به آسیب های فضای مجازی به سند تحول بنیادین اشاره کرده و تاکید می کند: «آسیب‌هایی که هرازگاهی از سوی خانواده‌ها نیز مطرح می‌شود همانند دل نگرانی‌های مادری که از موبایل به دست شدن فرزند سوم دبستانی‌‌اش و ورود او به محیط اینستاگرام و شبکه های اجتماعی می‌گوید.‌ البته اگر آموزش و پرورش طبق سند تحول بنیادین حرکت می‌کرد، دیگر با شرایط کرونایی یکباره به فضای مجازی پرتاب نمی‌شد، چرا که طبق این سند،( راهکار ۴_۱۷ ) آموزش و پرورش موظف به برنامه‌ریزی برای آموزش مجازی دانش‌آموزان است.»

وی در خصوص مفاد سند تحول بنیادین و بکارگیری فناوری در آموزش یادآور می شود: «در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، برخورداری از بهره فناوری آموزشی در سطح معیار با توجه به طیف منابع و رسانه‌های یادگیری شبکه ملی اطلاعات و ارتباطات و بهره‌مندی هوشمندانه از فناوری های نوین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی، مبتنی بر نظام معیار اسلامی تأکید شده است، اما نظام آموزش و پرورش برای استفاده از فناوری‌های نوین تا به امروز گام‌های مؤثری برنداشته بود.»

زیرساخت کافی برای آموزش مجازی وجود ندارد

این مشاور آموزشی در ادامه با اشاره به عدم زیرساختهای کافی جهت آموزش مجازی عنوان می کند: «به هر حال در فضایی که زیرساخت‌های آموزش مجازی دانش‌آموزان فراهم نشده است و شرایط بیماری کرونا نظام آموزشی را ناگزیر به استفاده از این بستر کرده است، آسیب‌های مختلفی به لحاظ تربیتی، دانش‌آموزان را تهدید می‌کند، خانواده‌ای که تا پیش از این نسبت به استفاده فرزندش از موبایل و فضای مجازی حساسیت داشت و گاه این اجازه را به دانش آموز نمی‌داد که از موبایل شخصی یا فضای مجازی استفاده کند، امروز ناگزیر است یا برای فرزندش موبایل شخصی بخرد یا موبایل خود را ساعت‌ها در اختیارش قرار دهد که در کلاس مجازی‌اش حضور یابد.»

وی معتقد است، با توجه به اینکه بستر شبکه شاد جهت آموزش دانش آموزان طراحی شده است و از استانداردهایی هم برخوردار است، به کاستی های آن هم نگاهی دارد و بیان می کند: «اگر چه فضای شاد یک فضای سالم و استاندارد است، اما تمام کلاس‌‌های درس در این بستر برگزار نمی‌شود و زمانی که دانش‌آموز موبایل به دست شود به جز محیط شاد ممکن است در محیط‌ها و شبکه‌های اجتماعی دیگر نیز حضور یابد، شبکه‌های اجتماعی که گاه محتوای آن مناسب مقتضیات سنی و روانی کودک و نوجوان نیست.»

کریم زاده می افزاید: «گاهی والدین فکر می کنند فرزندشان در حال آموزش مجازی است و از او غافل می‌شوند یا اگر متوجه شوند فرزندشان به جای آموزش مجازی سرگرم حضور در شبکه‌های اجتماعی است، روش تربیتی نادرستی را در پیش می‌گیرند، این رفتار موجب درگیری و مشاجره میان والدین با دانش‌آموز یا حتی والدین با یکدیگر می‌شود و گاه والدین همدیگر را به بی‌توجهی نسبت به وضعیت فرزندشان متهم می‌کنند.»

اما اکنون پرسش اساسی این است راهکارهای مقابله با چالش‌هایی که دانش‌‌آموز در فضای مجازی با آنها مواجه می‌شود، چیست و در این شرایط خانواده‌ها باید چه اقداماتی را انجام دهند؟

وی در مورد همین پرسش می گوید: «همه ما می دانیم که تا قبل از وضعیت موجود حتی تا دوره متوسطه دوم استفاده از موبایل برای دانش آموز چندان ضرورت نداشت، ولی در شرایط فعلی کودک اول ابتدایی هم موبایل در دست دارد و خانواده ها مجبور شدند برای آموزش فرزند خود یک موبایل تهیه کنند، اما برای مدیریت شرایط و استفاده بهتر از فضای مجازی باید به والدین کمک کنیم.»

کریم زاده استفاده از فضای مجازی بدون نظارت کافی را آسیب زا می داند و می گوید:«استفاده از فضای مجازی بدون نظارت خانواده ها قطعاً آسیب‌هایی را برای کودک و نوجوان به همراه دارد و گاه باعث می‌شود کودک یا نوجوان وقت زیادی را در فضای مجازی باشد، یعنی به جای سه ساعت در روز، پنج یا شش ساعت وقت می گذارد و گاهی نادانسته وارد سایت هایی می‌شود که مناسب شرایط سنی او نیست و خود آسیب های دیگری به همراه دارد.»
این مشاوره تحصیلی، آسیب های استفاده از فضای مجازی بدون نظارت کافی را به چند دسته تقسیم و تاکید می کند: «اضطراب، افسردگی و رفتارهای پرخطر، رایج ترین آسیب های این حوزه هستند.»

وی در خصوص اضطراب توضیح می دهد: «استفاده بیش از حد از فضای مجازی موجب تحلیل رفتن انرژی روانی و عدم تمرکز می شود. گاهی کودک و یا نوجوان بدون نظارت والدین فیلم ها و یا برنامه هایی می بینند که ایجاد استرس و اضطراب می کند و حتی موجب اختلال رفتاری، اختلال در خواب و اختلال در غذاخوردن می شود.»

این مشاور تحصیلی، به این آسیب ها افسردگی را اضافه کرده و تصریح می کند: «یکی دیگر از آسیب‌های استفاده بیش از حد از فضای مجازی،احساس بی حوصلگی و افسردگی است. در فضای مجازی کودک یا نوجوان ارتباط واقعی و رو در رو ندارد و این باعث می‌شود احساس انزوا و تنهایی در او شکل بگیرد.»

وی در ادامه به نقش کارکرد مدرسه در جامعه پذیری نوجوانان اشاره و بیان می کند: «یکی از کارکردهای اصلی مدرسه فرایند جامعه پذیری و اجتماعی شدن است و هم‌اکنون به دلیل شرایط کرونا و خانه‌نشینی دانش‌آموزان، احساس تنهایی، باعث افسردگی و بی حوصلگی آنها می‌شود و ممکن است رفتارهای پرخاشگرانه هم داشته باشند.»

فضای مجازی می تواند باعث رفتارهای پرخطر و غیراخلاقی شود

کریم زاده، رفتارهای پرخطر را بعنوان آخرین فاکتور این آسیب یاد می کند و توضیح می دهد: «افزایش رفتارهای پرخطر حتی رفتارهای جنسی پرخطر، یکی دیگر از تهدیدهای فضای مجازی است که ممکن است باعث تغییر رویکرد مثبت و رفتارهای ضد اجتماعی و غیر اخلاقی شود. حتی در برخی شبکه‌های اجتماعی تصاویر و فیلم هایی وجود دارد که ممکن است کودک و نوجوان آن را با زندگی خود مقایسه کند و این موضوع زمینه‌های بروز رفتارهای پرخاشگرانه وضداجتماعی را تشدید کند.»

کریم زاده، در ادامه با توجه به دیگر آسیب ها با ارائه راهکارهایی تصریح می کند: «به طور کلی در مورد برخی نشانه های آسیب کودک و نوجوان در فضای مجازی، می توان به انزوای کودک، استرس و اضطراب زیاد، رفتارهای تکانشی، زودرنجی، پرخاشگری، اختلال در عملکرد روزانه، افت عملکرد تحصیلی و... اشاره کرد که والدین وظیفه دارند با بکارگیری روش های تربیتی صحیح، آسیب ها و نشانه ها را در کودکان و نوجوانان تشدید نکنند. برای مثال برای نظارت درست بر حضور کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، والدین، گوشی با محتوای سالم در اختیار آنها قرار دهند. یعنی اگر گوشی خود را برای آموزش مجازی در اختیار فرزندشان قرار می‌دهند حتما آن را سالم کنند. بدین معنی که فاقد فیلترشکن یا شبکه‌های اجتماعی نامناسب باشد.»

وی ادامه می دهد: «همچنین برای استفاده از گوشی و مصرف داده اینترنت، خانواده حتما قانون تعیین کنند. مثلا روزی ۴ ساعت و ماهی ۸ گیگ اینترنت استفاده کنند و شرایط به گونه‌ای نباشد که استفاده از اینترنت نامحدود باشد مثلا بگویند در ماه ۷۰ یا ۱۰۰ گیگ اینترنت می‌ خواهیم استفاده کنیم.»

این مشاور آموزشی به نقش خانوده در بهینه سازی شرایط و برنامه ریزی در این شرایط اشاره دارد و می افزاید: «از آنجا که کودکان و نوجوانان نیاز به تخلیه هیجان و انرژی دارند، استفاده از روش های مثبت تخلیه هیجان مانند ورزش های خانگی روزانه بسیار مفید خواهد بود. نکته مهمی که باید توجه کرد درک و افزایش صمیمیت و همدلی و گوش دادن بین اعضای خانواده است که برای سلامت روان اعضای خانواده بسیار کمک کننده است. وقتی اعضای خانواده برای شنیده شدن همدیگر زمان می گذارند و حرف یکدیگر را با اعتماد و احترام متقابل می شنوند، پذیرش در بین اعضای خانواده افزایش می یابد و این جو عاطفی و به دور از سرزنش و تنبیه در کاهش رفتارهای پرخطر موثر است.»

افزایش اعتماد و اعتمادسازی دیگر راهکاری است که کریم زاده در تشریح آن می گوید: «وقتی جو اعتماد و صمیمت بین والدین و نوجوان حاکم باشد، نوجوان احساس نمی کند که والدین با پرسش های خود دنبال مچ گیری هستند. والدین وظیفه دارند با نظارت صحیح مثلا با آوردن تغذیه برای فرزند خود در زمان مطالعه، حضور کودک و نوجوان خود را در فضای مجازی نظارت کنند.»

وی با توجه به نقش مهم معلمان در فرایند آموزش های مجازی می گوید: «در بعد آموزش نیز با فراهم کردن بسترهای سالم برای کلاس های آنلاین و الکترونیک، معلمان می توانند زمینه حداکثری مشارکت و شرکت در فعالیت های کلاسی و گروهی و درگیر شدن شناختی و هیجانی در فرایند یادگیری را برای دانش آموزان ایجاد کنند. بر این اساس توصیه می شود معلمان برای کاهش بار روانی وارد شده به دانش آموزان و خانواده ها مباحث کمتری را برای هر جلسه تدریس در نظر داشته باشند و با انعطاف پذیری بیشتر، فرصت یادگیری را برای دانش آموزان فراهم کنند.»

اکریم زاده در پایان پیشنهاد می کند که در بحران ها و ایام قرنطینه آموزش دو مهارت اساسی «حل مساله و تاب آوری»، در برنامه آموزشی گنجانده شود و سیاستگذاری هایی جهت تشویق و افزایش صلاحیت های حرفه ای مشاوران مدارس، روانشناسان تربیتی و سلامت برای مداخله موثر در بحران های سلامت نیز اتخاذ شود.

گزارش: رخسانا شمسی زاده