روایتی از یک درآمد غیرقانونی اما رایج

قاچاق سوخت از مرزهای سیستان و بلوچستان نمونه بارز بازی با جان برای نان در میان مردم مرزنشین است که به فرهنگ اشتغال در میان جوانان این منطقه تبدیل شده است. شیوه‌ای از اشتغال و درآمد که با همه شغل‌های دیگر متفاوت است و سختی‌های فراوانی دارد. خودروهایی پر از گالن یا مشک‌های بزرگ که با هدف خروج از مرز بارگیری شده‌اند و رانندگانشان برای رسیدن به مقصد لحظه‌ای را از دست نمی‌دهند چرا که می‌دانند برای بردن یک نوبت سوخت تا لب مرز باید حداقل چهار روز از عمر خود را صرف کنند به همین دلیل از جمله خطرناک‌ترین خودروها در جاده‌های سیستان و بلوچستان هستند که در هر شرایطی حق تقدم با آن‌هاست.

پلاک‌های مخدوش که در برخی موارد حتی با برخی جملات قصار نیز پوشیده شده از دیگر ویژگی‌های خودروهای سوخت‌بر است. هر چه از مرکز استان به سمت شهرستان‌های جنوبی و مرزی برویم به تعداد این خودروها در جاده اضافه می شود تا جایی که در مناطق مرزی مانند کافه بلوچی، کوهک، جالق و سایر نقاط مرزی جاده‌های اصلی و فرعی مملو از خودروهای سوخت‌بر است.

این خودروها که معابر غیررسمی را برای ورود به خاک کشور همسایه انتخاب می‌کنند مجبورند ساعت‌ها و یا حتی روزها در ترافیکی از صدها خودرو منتظر بمانند تا اینکه بتوانند این سوخت را به آن سوی مرز رسانده و بفروشند. صحنه انتظار خروج غیرقانونی صدها خودرو از یک معبر غیررسمی بسیار کوچک که هر کدام حدود ۲ هزار لیتر سوخت قاچاق را حمل می‌کنند از جمله صحنه‌های کم‌نظیر در مرزهای جنوب شرق کشور است که نشان دهنده شیوه‌ای رایج از درآمد در این نقطه از کشور است. این انتظار گاهی به سه یا چهار روز نیز می‌رسد برای همین سوخت‌بران تمام خورد و خوراک و تجهیزات لازم برای زندگی چند روزه در خودرو را به همراه خود می‌برند. برخی از این سوخت‌بران، سوخت را لب مرز فروخته و مجدد به داخل کشور بازمی‌گردند، اما برخی با پرداخت عوارض وارد کشور پاکستان شده و آنجا اقدام به فروش سوخت می‌کنند.

این شیوه اشتغال با همه سختی‌هایی که به همراه دارد در زمره فعالیت‌های غیرقانونی قرار دارد و «قاچاق» نامیده می‌شود، اما با این حال به یک شیوه کسب درآمد رایج در میان مردم مرزنشین تبدیل شده و در کنار سود سرشاری که به جیب مافیای قاچاق سوخت سرازیر می‌کند موجب خروج روزانه میلیون‌ها لیتر سرمایه ملی از کشور می‌شود.

قاچاق سوخت و سوانح رانندگی در جاده‌های سیستان و بلوچستان

به گفته سرهنگ کشواد بهروزی، فرمانده پلیس راه شمال سیستان و بلوچستان، در سال‌جاری در حوزه پلیس راه شمال و جنوب سیستان و بلوچستان از مجموع ۳۳۷ نفر کشته‌های ناشی از تصادفات، ۶۴ کشته از خودروهای سوختکش و حامل اتباع بیگانه بوده‌اند. همچنین شدت سوانح و آتش‌سوزی‌های این تصادفات حاکی از این بوده که این خودروها افسارگسیخته رانندگی می‌کنند و هیچ کنترل، مهار و توجهی به رعایت قوانین و مقررات برای آنان وجود ندارد.

اما این فقط گوشه‌ای از ماجرای قاچاق سوخت در این استان مرزی است. به گفته دبیرکمیسیون برنامه ریزی، هماهنگی و نظارت بر مبارزه با قاچاق کالا و ارز سیستان و بلوچستان در روزهایی که مرز کشور پاکستان باز است و امکان تردد خودروهای سوخت‌بر وجود دارد روزانه حدود ۹ میلیون لیتر سوخت از کشور خارج می شود.

اما این میزان سوخت خروجی از مرزهای سیستان و بلوچستان با سهمیه سوخت این استان متناسب نیست و جالب‌تر اینکه سهم سیستان و بلوچستان در قاچاق سوخت کمتر از ۱۵ درصد است و بیش از ۸۵ درصد این سوخت از دیگر استان‌های کشور با هدف قاچاق به این استان سرازیر و از مرزها خارج می‌شود. از مجموع فرایند این قاچاق سازمان‌یافته که در اشکال و انواع گوناگون جابه‌جایی و حمل سوخت انجام می‌شود، تنها خودروهای سوخت‌بر در جاده‌ها و مرزهای سیستان و بلوچستان برای همگان قابل مشاهده هستند که در واقع آخرین ماموریت یعنی خروج سوخت از کشور را بر عهده دارند و شاید در اذهان عمومی متهمان اصلی این معضل اقتصادی و اجتماعی نیز به نظر آیند.

روایتی از یک درآمد غیرقانونی اما رایج

«کلانتر» جوانی ۲۹ ساله از اهالی شهر مرزی سراوان است که حدود پنج سال از جوانی خود را به حمل سوخت اختصاص داده و شب‌ها و روزهای پرمخاطره‌ای را پشت سرگذاشته است. او که هدف از اشتغال به این کار را جمع‌آوری سرمایه برای دست و پا کردن کاری در آینده عنوان می‌کند در گفت و گو با پانا به تشریح کار سوخت‌بران در مرزهای سیستان و بلوچستان پرداخت و زوایای تاریکی از این کار پرمخاطره را روشن کرد.

این جوان سراوانی که در سال‌های اول فعالیتش در این زمینه شاگرد یکی از تویوتاهای حامل سوخت بوده حالا با خودروی سواری خودش کار می‌کند و مسیر جدیدی را برای فروش سوخت انتخاب کرده است.

او اکنون هر سه یا چهار روز برای فروش بنزین به مرز می‌رود تا در واقع سوخت خودروهای سوخت‌بری که از مسیرهای صعب‌العبور از مرز عبور می‌کنند را تامین کند. گاهی نیز این بنزین را به مرزنشینان که فاصله زیادی تا نقاط شهری و روستایی دارند می‌فروشد، اما خواسته یا ناخواسته کارش غیرقانونی است و برای همین متحمل هزینه‌های زیادی می‌شود.

یک روز کاری یک سوخت بر چطور می‌گذرد؟

کلانتر در تشریح یک روز کاری خود برای فروش سوخت در مرز می‌گوید: «وقتی برای رفتن به سمت مرز تصمیم می‌گیرم باید یک روز قبل بنزین خودور و همچنین بنزین مورد نیاز برای فروش را تهیه کنم که برای این کار یا در صف پمب بنزین انتظاری حدودا ۲ ساعته را می‌کشم و یا اینکه از «مندی‌دار»ها (کسانی که سوخت‌های قاچاق را دپو می‌کنند) بنزین می‌خرم.»

او ادامه می‌دهد: «خودروی من گنجایش ۱۲ گالن ۷۰ لیتری را دارد که باید برای خرید هر گالن، با توجه به نوسانات نرخ ارز به طور متوسط ۳۸۰ هزار تومان پرداخت کنم.»

به گفته این جوان سراوانی، قیمت فروش هر گالن ۷۰ لیتری در لب مرز به طور متوسط ۴۱۰ هزار تومان می‌شود، به عبارتی هر گالن بنزین ۳۰ هزار تومان و مجموعا هر بار سوخت بردن ۳۶۰ هزار تومان سود دارد.

کلانتر می‌گوید: «اما این همه ماجرا نیست، چرا که برای عبور از ایست بازرسی که در مسیر رفتن به مرز وجود دارد باید گالن ها را با موتور و از مسیر فرعی عبور دهیم و بعد از رد شدن خودرو از پاسگاه، مجدد سوخت‌ها را بار بزنیم به همین دلیل برای هر گالن حدود ۱۰ تا ۱۵ هزار تومان هم باید به صاحب موتور بدهیم بنابراین فایده فروش هر گالن سوخت در مرز تقریبا نصف می‌شود. گاهی نیز گالن های سوخت توسط ماموران ضبط می‌شود که آن وقت دیگر جز ضرر چیزی برایمان باقی نمی‌ماند.»

او می‌افزاید:« از آنجایی که گاهی باید منتظر بمانیم تا هوا تاریک شود و دور از چشم ماموران به سمت مرز حرکت کنیم، ممکن است دو تا سه روز در راه باشیم. به همین دلیل باید آذوقه و وسایل مورد نیاز تهیه و به همراه خود می‌بریم که این هم از هزینه های این کار به حساب می‌آید.»

کلانتر در مورد نحوه فعالیت خودروهای سوخت‌بر از نوع تویوتا نیز می گوید: «کسانی که با این خودروها کار می‌کنند صاحبان اصلی نیستند، بلکه هر ماشین یک راننده و یک شاگرد دارد. این خودروها ظرفیت حمل ۵ تا ۸ بشکه ۲۰۰ لیتری را دارند که هر بشکه گازوئیل را ۷۵۰ هزار تومان خریداری می کنند و لب مرز حدود ۸۷۰ هزار تومان می‌فروشند و به عبارتی در هر بشکه گازوئیل ۱۲۰ هزار تومان سود می‌کنند که در مجموع این سود برای کل محموله ۹۶۰ هزار تومان می شود.»

این سوخت‌بر گفت: «از ۹۶۰ هزار تومان فایده هر بار سوخت بردن به لب مرز، ۱۵۰ هزار تومان دستمزد راننده، ۱۰۰ هزار تومان دستمزد شاگرد، و حدود ۶۰ هزار تومان هم هزینه خورد و خوراک است و در نهایت ۳۰۰ هزار تومان فایده به صاحب خودرو می رسد. به طور متوسط هر بار سوخت بردن به لب مرز آن هم از شهرهای مرزی مانند سراوان حدود چهار روز به طول می‌انجامد که می‌توان گفت به طور متوسط هر خودرو می تواند ۷ تا ۸ بار در ماه این کار را انجام می‌دهد.»

درآمد و سود ناچیز مردم از قاچاقی سازمان‌یافته

براساس گفته این سوخت‌بر متوسط درآمد ماهیانه از طریق قاچاق سوخت برای خودروهای سواری حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان و برای صاحبان خودروهای تویوتا ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان است. این در حالی است که رانندگان و شاگردان این خودروها که خطر اصلی را به جان می‌خرند به دلیل نداشتن سرمایه و شغل مناسب به درآمد ۸۰۰ تا یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومانی از این طریق نیز راضی هستند.

با این وجود سود بیشتر نصیب کسانی می‌شود که در اصطلاح محلی «مندی‌دار» هستند و سوخت قاچاقی را که از دیگر نقاط کشور به شهرستان های مرزی وارد می‌شود انبار و نگهداری کرده و به سوخت‌بران می‌فروشند. این افراد که هزنیه زیادی را متحمل نمی‌شوند به طور مثال هر بشکه گازوئیل را ۷۰۰ هزار تومان خریداری و ۷۵۰ هزار تومان به سوخت‌بران می‌فروشند به همین دلیل کار آن‌ها بی دردسرتر و در عین حال پرسودتر است.

اما باز هم کسانی هستند که از این ماجرا سود بیشتری می‌برند و حاضر می‌شوند سوخت قاچاق را از هزاران کیلومتر با انواع ترفندها به سمت سیستان و بلوچستان روانه کنند که محمد محبی، دبیر کمیسیون برنامه‌ریزی، هماهنگی و نظارت بر مبارزه با قاچاق کالا و ارز سیستان و بلوچستان دراین باره به پانا می‌گوید: «قاچاق سوخت یکی از معضلات اصلی استان سیستان و بلوچستان است و اولویت نخست کمیسیون مبارزه با قاچاق کالا در این استان است. بیشترین میزان قاچاق فرآورده‌های نفتی در این استان مربوط به فرآورده نفت گاز (گازوئیل) است؛ اگر چه قاچاق بنزین، نفت سفید و دیگر فرآورده های نفتی نیز وجود دارد، اما میزان آن نسبت به نفت گاز بسیار کم است.»

به گفته او کشورهای پاکستان و افغانستان نیاز مبرمی به سوخت دارند که اگر ایران نتواند نیاز آن ها را به طور قانونی تأمین کند قاعدتا این نیاز از مسیر قاچاق برطرف می شود. به همین دلیل در سیستان و بلوچستان به عنوان استان هم مرز با این دو کشور موضوع قاچاق سوخت اتفاق می افتد. اما جالب اینجاست که سهم این استان در قاچاق سوخت کمتر از ۱۵ درصد است و بالغ بر ۸۵ درصد سوخت قاچاق از سایر نقاط کشور وارد سیستان و بلوچستان می شود.

محبی می‌گوید: «سیستان و بلوچستان دارای چند گلوگاه ورودی است که به سامانه هوشمند کنترل نفتکش‌ها مجهز و قادر به تشخیص بارنامه‌های جعلی هستند.»

دبیر کمیسیون مبارزه با قاچاق کالا و ارز سیستان و بلوچستان تصریح می‌کند: «از زمان راه اندازی این سامانه بیش از ۸۰۰ نفتکش با بارنامه جعلی شناسایی و تحویل مراجع قضایی شدند. همچنین در این مدت چهار پرونده کلان قاچاق سوخت در حوزه جرایم سازمان یافته در این استان تشکیل شده و در حال پیگیری است.»

ضرورت اصلاح جانمایی گلوگاه‌ها

محبی اظهار می‌کند:« با وجود این میزان کشفیات و نصب این سامانه در گلوگاه ها هنوز هم با روش‌های مختلف مانند استفاده از اتوبوس مسافربری و یا تانکرهای کوچک، سوخت قاچاق وارد این استان می‌شود. به طور مثال اخیرا از یک اتوبوس ۸ هزار لیتر سوخت قاچاق کشف شد.»

وی با بیان اینکه روز به روز به موازات سختگیری‌ها و اعمال نظارت‌ها، شگردها و شیوه‌های قاچاق سوخت نیز تغییر می‌کند، ادامه می‌دهد:« یکی از مشکلات ما در مبارزه با ورود سوخت قاچاق جانمایی گلوگاه های ورودی استان است که نیاز به اصلاح دارد.در برخی از گلوگاه های استان اعتبار فراوانی برای استقرار نیرو و تجهیزات در این گلوگاه‌ها هزینه می‌شود اما برای جلوگیری از قاچاق کارایی لازم را ندارند.»

محبی با بیان اینکه قاچاق سوخت فرایندی شبکه ای و زنجیره‌وار است، می‌گوید:« ۶۰ درصد سوخت نفت‌گاز در کل کشور به حوزه حمل و نقل اختصاص دارد و عمده تخلفات قاچاق سوخت نیز در سهمیه حمل و نقل اتفاق می‌افتد. به طوری که این سهمیه به جای آنکه برای حوزه حمل و نقل مصرف شود به صورت مرحله به مرحله در تهران، یزد، اصفهان و کرمان دپو و به استان سیستان و بلوچستان حمل می‌شود.»

از بین رفتن فرهنگ کار و اشتغال در مناطق مرزی

دبیر کمیسیون مبارزه با قاچاق کالا و ارز سیستان و بلوچستان می‌گوید: «در همین زنجیره افراد متعددی درگیر هستند که بیکاری و نبود شغل را بهانه کرده و از این چرخه غیرقانونی قاچاق، کسب درآمد می‌کنند. اکثر سوختکش ها به دلیل سودجویی به دنبال این کار می روند چرا که این شیوه کسب درآمد برای آنان نهادینه شده است و حاضر به انجام کار دیگری نیستند. در برخی شهرستان‌های استان واحدهای تولیدی و کارخانجاتی وجود دارد که به دنبال نیروی انسانی هستند اما مردم منطقه چون به این شیوه اشتغال عادت کرده‌اند حاضر به فعالیت در این واحدها نیستند.»

این مسئول به معضل فرهنگی و اجتماعی دیگری در این زمینه اشاره می‌کند:« متاسفانه به کارگیری نوجوانان در زنجیره قاچاق سوخت به یکی از معضلات اجتماعی و فرهنگی تبدیل شده که در شرایط فعلی نیز با تعطیلی مدارس بهانه خوبی برای سرشبکه‌های قاچاق سوخت برای به کارگیری قشر دانش آموز در این چرخه فراهم شده است.»

محبی با بیان اینکه استفاده از دانش آموزان در فروش سوخت قاچاق در روستاها و شهرهای مرزی بسیار بیشتر است، می‌گوید: «سرشبکه‌های قاچاق سوخت برای مصون ماندن از جرایم کیفری از نوجوانان به عنوان پوشش کار استفاده می‌کنند و خود در سایه مشغول به فعالیت هستند.»

وی ادامه داد: «متاسفانه چون این شیوه کسب درآمد از کودکی و نوجوانی برای مردم مناطق مرزی نهادینه می‌شود، تبعات فرهنگی و اجتماعی بسیار زیادی برای استان خواهد داشت. از طرفی توان فرهنگی برای بازگرداندن این کودکان و نوجوانان به تحصیل و مدرسه نیز بسیار ضعیف است. به همین دلیل فرهنگ کار و اشتغال در برخی مناطق این استان لطمه خورده است و به جای آن فرهنگ کسب درآمد از طریق قاچاق نهادینه شده است.»

تلاش برای تبدیل قاچاقچی سوخت به تاجر سوخت

دبیر کمیسیون مبارزه با قاچاق کالا و ارز سیستان و بلوچستان با بیان اینکه باید ابتدا به فکر اشتغالی جایگزین برای مردم مناطق مرزی باشیم و بعد آنان را از فعالیت در زمینه قاچاق سوخت منع کنیم، تصریح می‌کند: «به طور قطع این شیوه کسب درآمد تا چند سال آینده پابرجا نخواهد بود چرا که کشور پاکستان اقدام به بستن مرزهای خود با ایران کرده و تاکنون بخش زیادی از مرز خود با سیستان و بلوچستان را بسته است و همین موضوع سبب شده تا در ماه‌های اخیر خودروهای سوخت‌بر در برخی معابر غیررسمی با ترافیک سنگین و حتی چند روزه برای ورود به کشور پاکستان مواجه شوند. از طرفی ایران نیز به موازات پاکستان در حال بستن مرزهای خود است که این مورد نیز زمینه عبور و مرور سوخت‌برها را مشکل خواهد کرد. بر همین اساس باید به دنبال راهی بود تا اولا نیاز کشور همسایه به سوخت را پاسخ گفت و بعد از آن از این فرصت به نفع مردم مرزنشین استفاده کرد.»

این مقام مسئول به اجرای طرح آزمایشی رزاق در مرزهای سیستان و بلوچستان اشاره می‌کند: « برای اینکه قاچاق سوخت را با همه خطراتی که در جاده‌های این استان ایجاد کرده مدیریت و کنترل کنیم طرح رزاق را برای فروش سهمیه سوخت مرزنشینان به صورت آزمایشی آغاز کردیم.»

‌ دبیر کمیسیون مبارزه با قاچاق کالا و ارز سیستان و بلوچستان کاهش تردد سوخت‌بران در جاده‌های این استان را یکی از مزایای این طرح عنوان کرد و می‌گوید در صورتی که اجرای آزمایشی طرح رزاق موفقیت آمیز باشد این طرح در دیگر نقاط مرزی استان نیز اجرایی خواهد شد. بهره‌مندی مستقیم مردم مرزنشین از سهمیه سوخت و حذف دلالان و مافیا از دیگر مزایای اجرای طرح رزاق است که به طور مستقیم معیشت مردم مرزنشین را به شکل قانونی تامین می‌کند و از طرفی امنیت مرزهای استان نیز افزایش خواهد یافت.

گزارش از حسنیه ارباب افضلی