صدور اولین ورقه هویت (شناسنامه) در دشت ورامین در سال ۱۳۰۴

پس از پیروزی انقلاب مشروطه، تغییرات و تحولات ناشی از آن آهسته آهسته در جامعه و زندگی مردم آغاز شد.
تا قبل از سال ۱۲۹۵ ه.ش ثبت وقایع حیاتی از جمله ولادت و وفات افراد براساس اعتقادات مذهبی و سنت‌های رایج در کشور، با نگارش نام و تاریخ ولادت مولود در پشت جلد کتب مقدس از جمله قرآن مجید به عمل می‌آمد و از افراد متوفی نیز جزء نام و تاریخ وفات آنان که بر روی سنگ قبرشان نگاشته می‌شد اثر دیگری وجود نداشت.

در ایران همزمان با نوسازی و مدرنیزاسیون و نیاز به شناسایی اتباع جهت ایجاد ارتش منظم، اخذ مالیات و... تاسیس ثبت احوال در دستور کار قرار گرفت و در جلسه مورخه ۳۰ آذر ماه ۱۲۹۷ ه.ش به تصویب هیات وزیران رسید و با صدور اولین شناسنامه برای دختری به نام فاطمه ایرانی در تاریخ ۳ دی‌ماه ۱۲۹۷ در تهران فعالیت خود را آغاز کرد.
مجلس شورای ملی(دوره پنجم) برای نخستین بار در مورخ ۱۴ خرداد ۱۳۰۴ قانونی با عنوان قانون سجل احوال را در ۴ فصل و ۳۵ ماده به تصویب رساند که براساس این قانون، حداکثر تا یک سال آتی آحاد مردم ایران لزوماً باید دارای ورقه هویت (شناسنامه) باشند.
ماده ۴ این قانون، وزارت داخله (وزارت کشور) را موظف کرد برای هر فرد شناسنامه‌ای مجزا صادر شده و سند آن را در دفاتر حکومتی ثبت و ضبط کنند. در ورقه هویت، محل‌هایی برای رویدادهای چهارگانه زندگی از جمله ثبت تولد، فوت، ازدواج و طلاق پیش‌بینی شده بود.
این قانون کلیه مأمورین دولتی و حکومتی را در اقصی نقاط کشور ملزم می‌کرد،از آن پس فقط در قبال ارائه ورقه هویت (شناسنامه) پاسخگوی ارباب رجوع باشند و برای کسانی که در موعد مقرر شده از دریافت شناسنامه اجتناب کنند و یا به جعل ورقه هویت مبادرت ورزند، مجازات و تنبیهاتی نیز پیش‌بینی کرده بود.
در مورخ ۲۰ مرداد ۱۳۰۷ مجلس شورای ملی دوره ششم «قانون سجل احوال» دیگری را در ۱۶ ماده تصویب کرد که تمام مواد قانونی مصوبه قبلی(۱۴ مرداد ۱۳۰۴) که مغایر با محتوای مصوبه جدید باشند، ملغی خواهند بود. قانون جدید کلیه افراد ذکور بالای ۱۷ سال را ملزم می‌کرد شخصاً برای تهیه ورقه هویت(شناسنامه) به دفاتر سجل احوال محل زندگی خود مراجعه کنند. زن‌ها نیز می‌توانستند شخصاً و یا با وکلای« ثابت‌الوکاله » برای اخذ شناسنامه اقدام کنند. دارندگان ورقه‌های هویت ملزم بودند حداکثر پس از ۱۰ روز از وقوع تولد، ازدواج و طلاقِ فرزندان، بستگان و افراد تحت تکفل را به مراکز سجل احوال اطلاع دهند تا در شناسنامه‌های آنان ثبت شود. این زمان برای فوت حداکثر ۴۸ ساعت تعیین شده بود.
پس از تصویب این قانون، در مناطق مختلف دشت ورامین صدور ورقه‌های هویت توسط نایب‌الحکومه آغاز شد.
در یکی از نخستین ورقه‌های هویت صادر شده در دشت ورامین، ورقه هویت آقای میرزاعباسعلی حیدرآقایی فرزند مرحوم حیدرآقا و فاطمه است که براساس مشخصات مندرج در آن، در ولایت تهران، بلوک ورامین و قریه امامزاده جعفر در سال ۱۲۴۸ شمسی متولد شده است.
این ورقه هویت که یک روزه و در همان روز تسلیم اظهارنامه در مورخ ۲۸ آبان سال ۱۳۰۴ با نمره ۷۰ صادر شده و حاوی نکته‌های جالب توجهی همچون، الصاق عکس ۴×۳ صاحب ورقه هویت و ممهور آن با مهر حکومتی، تایید و تصدیق هویت میرزاعباسعلی توسط کدخدا امامزاده جعفر با نقش مهر کدخدا و درج نام و امضای متصدی سجل احوال به نام ابوالقاسم کحال‌زاده است.
همانطور که در تصویر مشخص است، این ورقه شامل یک برگ و فاقد ثبت رویدادهای چهارگانه تولد، فوت، ازدواج و طلاق و فاقد محل درج نام فرزندان و همسر و همچنین فاقد محل ممهور کردن مهرهای شرکت در انتخابات است. این ورقه هویت، بدون پرداخت هیچگونه وجهی از طرف متقاضی و به صورت رایگان صادر شده است.
امروزه ورقه هویت به نام شناسنامه معروف، پس از چندین بار تغییر شکل ظاهری و محتوایی، به صورت دفترچه‌ای با جلد و چندین صفحه صادر می‌شود.

محمدرضا تاجیک