حصیربافی سیستان روی مرز باریک ماندن و نماندن

به‌گزارش ایران، آنها اکنون با زحمت و هزینه بسیار، نی‌ها را از شمال کشور به سیستان می‌آورند به این امید که تا سال دیگر به برکت سیل‌هایی که اسفندماه سال پیش و بهار امسال از مرز افغانستان روانه هامون شد، «خولک»‌های هامون بار دیگر رشد کنند و خولک بافی هم رونقی دوباره پیدا کند.

در هر خانه‌ای در حاشیه هامون، پرده‌های حصیری روی هم چیده شده توجه تازه واردان را جلب می‌کند، اعضای خانواده با صبر و حوصله نی‌ها را یکی یکی کنار هم می‌چینند و خولک می‌بافند. سال‌های قبل‌تر فقط زنان و مردان به خولک بافی مشغول بودند و مشتری‌های زیادی هم داشتند. حصیربافی، سیس بافی، خولک بافی یا خلک بافی، هنری که قدمتی طولانی به درازای تاریخ شهر سوخته و دریاچه هامون دارد و در میان مردمان سیستان و بلوچستان، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این هنر در منطقه سیستان، با گویش «خولک بافی» و در بلوچستان، با گویش «تگرد» تلفظ می‌شود که از نظر نوع مواد ساخت نیز، با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند. خولک، از ساقه‌های نی و تگرد، از داز (برگ درخت خرمای وحشی) تهیه می‌شود. روستاهای حاشیه کوه خواجه و شهرستان زابل، از مهم‌ترین منطقه‌های تولید محصولات حصیربافی در سیستان هستند.

سفر نی از شمال به سیستان
«محسن شهدادی»، از حصیربافان قدیمی منطقه سیستان است که سال‌هاست در این حرفه فعالیت می‌کند. اهالی منطقه او را به‌عنوان تاجر حصیر معرفی می‌کنند. محسن می‌گوید: در قدیم که پدرانمان حصیرباف بودند از نی‌های هامون برای این کار استفاده می‌کردند اما اکنون هامون سال‌های زیادی است که نی برای حصیربافی ندارد و ۲۵ سال است نی‌های حصیربافی‌اش را از شمال کشور از شهرستان‌های گرگان، ساری و بهشهر تهیه می‌کند. هر سال برج سوم و چهارم به گرگان، ساری و بهشهر می‌رود و به اندازه سرمایه و نیازش نی خریداری می‌کند.

او اضافه می‌کند: بافت پرده‌های حصیری که به زبان محلی همان خولک است جزو مشاغل خانگی سیستانی‌ها بوده که توانسته فرصت اشتغال را برای روستاییان منطقه فراهم کند.نی‌های موجود در کف دریاچه هامون وسیله‌ای برای بافت خولک است که با صادرات آن به کشورهای حوزه خلیج فارس می‌توان تحولی در اقتصاد روستاییان به وجود آورد.
نی، محصول اولیه برای بافت خولک است، رشد این گیاه که به‌طور خودرو در بستر تالاب ریشه می‌دواند، می‌تواند بستر بافت خولک را دوباره برای روستاییان فراهم کند. در سال‌های پرآبی تالاب، خولک در متراژهای زیاد توسط حاشیه نشینان تالاب بافته می‌شد.

امسال جوانان حاشیه نشین تالاب به‌صورت خودجوش اقدام به نشای نی کردند که اگر آب تالاب ماندگاری داشته باشد برای یک تا دو سال آینده نی به میزان زیاد خواهیم داشت و می‌توانیم از آنها استفاده کنیم، اما امسال چون تازه کاشته شده‌اند و رشد چندانی هم ندارند هیچ استفاده‌ای از آنها نمی‌توانیم داشته باشیم.

محسن شهدادی با اشاره به اینکه در زمان‌های گذشته پدران ما برای این کار روزی ۱۰۰ نفر کارگر در اختیار داشتند، تصریح می‌کند: اکنون روزانه ۱۰ تا ۱۵ کارگر بیشتر ندارم، بیشتر از این تعداد هم نمی‌توانم داشته باشم زیرا هزینه نی‌هایی که از شمال می‌خرم خیلی سنگین است. برای دو بار کامیون باید حداقل ۱۵۰ میلیون تومان هزینه کنم. دستمزد کارگران هم روزانه پرداخت می‌شود و معمولاً بین ۴۰ تا ۷۰ هزار تومان متغیر است. با این تفاسیرعده زیادی از این حصیرباف‌ها بیکار شدند و آنهایی هم که مثل من سرمایه‌ای دارند برای خودشان کار می‌کنند و آنهایی هم که کار ندارند برای دیگران کارگری می‌کنند.

به گفته وی، محصولاتش متقاضیان زیادی از سراسر کشور دارد، خولک‌هایش به همه نقاط کشور ارسال می‌شود یعنی از هر استانی که مشتری باشد سفارش قبول می‌کند. سود سالانه‌اش از این کار بین ۵۰ تا ۶۰ میلیون تومان است و مابقی آن دستمزد کارگرها می‌شود.

حصیربافی امسال هنوز رونق نگرفته
«محمد قورزایی»، مدیر انجمن زیست محیطی تالاب هامون از وضعیت نیزارهای تالاب خبرهای خوبی نمی‌دهد. وی با بیان اینکه حصیربافی امسال هنوز رونق نگرفته چون آب، تازه وارد هامون شده، اضافه می‌کند: وسعت تالاب زیاد است و آب آن هم از خارج از مرز ایران می‌آید، در واقع مقدار آبی که از افغانستان به هامون می‌ریزد از کنترل افغانستان خارج می‌شود، وگرنه، آبی که سهم ایران است بیشتر از مقداری است که از هیرمند سرازیر می‌شود. زمانی هم که آب به هامون می‌رسد اول برای شرب استفاده می‌شود، بعد برای کشاورزی و در آخر برای کارهای زیست محیطی. ۳۰ تا ۴۰ درصد عمق تالاب حدود یک متر آبگیری شده که آن هم بر اثر وزش بادهای ۱۲۰ روزه به‌صورت پودری به کویرهای اطراف پراکنده می‌شود و این اتفاق به خاطر از بین رفتن نیزارها از سال‌های قبل است در حالی که اگر در قسمت‌هایی از تالاب که عمقش زیاد است دایک (حصار) بزنند از پراکنده شدن آب قطعاً جلوگیری خواهد شد.

قورزایی از نی‌های تالاب به‌نام «لویی» یاد می‌کند که به اصطلاح محلی به آنها «توتک» می‌گویند و برای ساخت قایق‌های محلی، درست کردن کپر برای حاشیه نشینان تالاب و حصیربافی یا همان خولک استفاده می‌شود. حصیربافی یک کار مشترک بین مردان و زنان است که قبلاً بیشتر به‌صورت گروهی بین اعضای خانواده انجام می‌شد اما اکنون این کارچند سالی است به‌خاطر از بین رفتن نیزارها دیگر به‌صورت گروهی انجام نمی‌شود.

مدیر انجمن زیست محیطی تالاب هامون به سال ۹۵ اشاره می‌کند که اعضای انجمن که همان حاشیه نشینان تالاب هستند، به‌صورت خودجوش اقدام به کاشت نی کردند اما به‌دلیل کم آب شدن تالاب نی‌ها رشد نکردند و محیط‌زیست هم متأسفانه هیچ کمکی برای احیای نیزارها تا الان نکرده است. ۳۵۰ هزار هکتار از مساحت تالاب در مرز مشترک ایران و افغانستان است که از این مقدار ۵۰۰ هزار هکتارش در ایران با حجم آبی خیلی کم است. عمق آب تالاب در حال حاضر از ۲۰ سانت شروع می‌شود و در گودترین نقاطش به دو متر هم نمی‌رسد، این وضعیت حدود ۱۰ هکتار از مساحت تالاب را شامل می‌شود.

قورزایی همچنین به رسوباتی که بر اثر سیلاب‌های دهه ۶۰ و ۷۰ وارد تالاب شده اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: این رسوبات کف تالاب را حداقل ۲ متر بالا آورده و عمق آن را کم کرده است. گودترین نقاط تالاب هم در افغانستان است.

تا دو ماه دیگر آبی در تالاب نمی‌ماند
«احمد صیادی»، نایب رئیس شورای شهرعلی اکبر شهرستان هامون نیز در گفت‌و‌گو با خبرنگار ما درباره وضعیت هامون می‌گوید: درحال حاضر تالاب ۴۰ درصد آب دارد و احتمالاً تا دو ماه دیگر به‌خاطر بادهای ۱۲۰ روزه ممکن است دیگر آبی در تالاب نماند. امسال حاشیه نشینان هامون اقدام به کاشت لویی کردند که اگر آب ماندگار باشد، سال ۱۴۰۱ می‌توانیم از لویی‌ها استفاده کنیم اما اگر آب تمام شود و تالاب رو به خشکی رود، دیگر امیدی به رشد و احیای نیزارها نداریم.

وی درباره اینکه گفته شده امسال با احیای نیزارها حصیربافی هم رونق گرفته، می‌افزاید: این خبر صحت ندارد زیرا اصلاً لویی وجود ندارد که حصیربافی رونق گرفته باشد. بیشتر افرادی هم که قبلاً به حصیربافی و کاشت لویی اقدام می‌کردند، الان بیکارند و اغلب‌شان یا ماهیگیری می‌کنند یا هیزم می‌فروشند. حصیربافی در واقع دیگر رونقی ندارد.

نایب رئیس شورای شهرعلی اکبر شهرستان هامون هم این نکته که سال هاست نی برای حصیربافی را از مازندران به سیستان می‌آوردند، تأیید می‌کند و ادامه می‌دهد: رشد لویی‌ها خیلی کم شده و خشکسالی ۲۰ ساله باعث شده رشدشان در تالاب متوقف شود، البته دو سال قبل با کوچک‌سازی بخشی از تالاب توسط محیط زیست و حصارکشی‌ای که مردم در تالاب ایجاد کردند، باعث شد هم ماهی‌ها زیاد شوند و هم لویی‌ها به خوبی رشد ‌کنند اما امسال محیط زیست دایک‌ها را جمع و اعلام کرد کل تالاب باید به یک اندازه آبگیری شود زیرا مانع پراکنده شدن ریزگردها می‌شود در حالی که این اقدام هیچ تأثیری در این زمینه ندارد.