چگونه صنعت نفت ایران ملی شد

با رشد جنبش ملی شدن نفت، محافل وابسته برای سرکوب جنبش تلاش‌های تازه‌ای را آغاز کردند و هم‌زمان، فشارهای سیاسی و اقتصادی از جانب انگلیس فزونی گرفت و با اعزام ناوگان جنگی به خلیج فارس، این فشارها ابعاد نظامی یافت. در چنین موقعیتی کارگران با اعتصاب‌ها، موقعیت دکتر مصدق را نیز مستحکم‌تر کردند.در این یاد داشت به چگونگی عملیاتی شدن این این لایح می پردازیم.

به‌نام سعادت ملت ایران و به‌منظور کمک به تأمین صلح جهانی، امضاکنندگان ذیل پیشنهاد می‌نماییم که صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور بدون استثناء ملی اعلام شود یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری در دست دولت قرارگیرد.این نامه سر آغاز حرکتی شد که خاورمیانه و بسیاری از کشورها را برای چندین دهه تحت تاثیر خود قرار داد.

درسال ۱۲۸۰ه.ش مظفرالدین شاه امتیازاکتشاف،استخراج و تصفیه نفت جنوب ایران را به یک انگلیسی به نام ویلیام ناکس دارسی واگذار کرد.تحصیل این امتیاز موجب بسط بیشتر نفوذ استعماری انگلیس در ایران و آینده امیدبخشی را درجهت رونق بخشیدن به اقتصاد بریتانیا و تامین سوخت ارزان برای ناوگان تجاری و نظامی آن میداد.
درماه اوت ۱۹۰۷،بریتانیا و روسیه ،ضمن بررسی مسائل مربوط به دوکشور و امضای قرارداد"سن پترزبورگ"باتقسیم ایران به دومنطقه نفوذ بین خود موافقت کردند. موقعیت اروپا بخصوص رشد اقتصادی و نظامی آلمان و توجه آن کشور به شرق،که برای بریتانیا و روسیه تهدید یکسانی بشمار می‌رفت ،لزوم انعقادچنین قراردادی را ایجاب می‌نمود. به دنبال جنگ جهانی اول و علی رغم بیطرفی ایران چند واحد از ارتش بریتانیا درخاک ایران پیاده شدند و به نیروهای روسی که شمال کشور را دراشغال داشتند،پیوستند. عثمانی ها نیز به غرب کشور تجاوز کرده بودند.انگلیسی ها که نگران نفوذ آلمانها درجنوب ایران بودند برای دفاع ازتاسیسات نفت خوزستان و حفظ نفوذ خود،چند واحد نظامی را در بندر بوشهر مستقرکردند و به حمایت شیخ خزعل درخوزستان نیز دلگرم بودند.
بعد از انقلاب اکتبر روسیه و روی کارآمدن دولت بلشویکی و اعلام حمایت این دولت از ملل مستضعف همسایگان خود،انگلیسی ها نیروی های خود را به فرماندهی ژنرال آیرون ساید به شمال کشور بردند تا جلوی نفوذ اندیشه های کمونیستی و بلویشکی را در ایران بگیرد،این در حالی بود که مقدمات انعقاد یک قراردادی را به نام قرارداد ۱۹۱۹ یا «کاکس _وثوق الدوله» با دولت ایران می چیدند.این قرارداد از همان آغاز بامخالف ملیون روبرو شد و سبب سقوط کابینه وثوق الدوله گردید.
در این زمان توسعه و گسترش اندیشه های ناسیونالیستی در آسیا و خاورمیانه باعث گردید تا انگلستان اقدام به خارج کردن نیروهای خود از ایران کند و مایوس شدن از قرارداد۱۹۱۹نیزسبب گردید که به جای مداخله مستقیم به سیاست مداخله غیرمستقیم و ایجادحکومت مرکزی قدرتمندی در ایران روی آورد.به این منظور در سوم اسفند ۱۲۹۹ش برابر با ۲۶ فوریه ۱۹۲۱ م کودتایی به رهبری سیدضیاءالدین که به هواخواهی از سیاست بریتانیا شهرت داشت و فرماندهی رضاخان میرپنج انجام شد که مدتی بعد به زوال و انقراض سلسله قاجار انجامید.دولت نوپای شوروی نیز از نقش آزادگرانه رضاخان در کودتا پشتیبانی کرد و از او به عنوان"تبلورآرزوهای بورژوازی ملی ایران"یادکرد.
از آغاز دهه سوم قرن بیستم عنصر جدیدی به نام نفت به صحنه رقابت قدرتهای بزرگ جهانی و منطقه ای تبدیل شد.شکست آلمان و متحدین او در جنگ جهانی دوم و پیروزی متفقین تغییرات مهمی در انتقال قدرت در جهان ایجادکرد.بریتانیای کبیرکه ازفاتحین اصلی جنگ بود با از دست دادن مستعمرات وسیع خود به یک قدرت درجه دوم نزول کرد و اتحادجماهیرشوروی و آمریکا به گردانندگان اصلی صحنه بین المللی تبدیل شدند.در این میان در ایران طرحی به نام سیاست موازنه منفی به همت دکترمصدق در مجلس تصویب شد که در برابر موازنه مثبت قرار می گرفت.طبق سیاست موازنه منفی دولت هیچ گونه مذاکره ای را بدون تصویب مجلس در خصوص واگذاری امتیاز نفت به هیچ یک از قدرت ها نخواهند داشت.به این دلیل تلاش شوروی ها برای دستیابی به نفت شمال در آذر۱۳۲۳به شکست انجامید، مجلس چهاردهم نیزدولت را مکلف کرد حقوق حقه ایران را از شرکت نفت انگلیس و ایران استیفا کند. دولت انگلستان نیز که قبل از جنگ جهانی اول ۵۰ درصد سهام این شرکت را خریده بود،برای جلوگیری از هرنوع اقدامی علیه شرکت ،قراردادی به نام "قراردادالحاقی" را با دولت ساعد امضاکرد و برای تصویب فوری آن کوشش های وسیعی را بعمل آورد، ولی اقلیت کوچکی درمجلس پانزدهم به مخالفت با آن لایحه برخاست. در این موقع دکتر مصدق به خاطر آزاد نبودن انتخابات دوره پانزدهم در مجلس نبود، لذا طی پیامی خطاب به مجلسیان، مضار این لایحه و مخالفت ملت ایران را با آن اعلام کرد و رهبری مخالفت با آنرا برعهده گرفت.

در تیرماه ۱۳۲۹ کمیسیون مخصوص نفت از جانب مجلس شورای ملی برای رسیدگی به لایحه قرارداد الحاقی تشکیل گردید.ریاست این کمیسیون به عهده دکتر مصدق قرارگرفت.در تابستان این سال سپهبد حاجعلی رزم آرا رئیس مقتدر ستاد ارتش بدون رای تمایل مجلس از سوی محمدرضاشاه و علی رغم میل او، فرمان نخست وزیری گرفت؛ ولی کوشش های رزم آرا نیز برای تصویب لایحه الحاقی به شکست انجامید و کمیسیون نفت آنرا رد کرد.روز ۱۶ اسفند رزم‌آرا جلوی مسجدشاه توسط خلیل طهماسبی از اعضای فدائیان اسلام ترور شد و طرفداران شرکت نفت انگلیس و ایران را دچار ترس و عقب نشینی کرد، به همین دلیل بعد از آنکه کمیسیون نفت طرح ملی کردن نفت را پیشنهاد و تصویب کرد در ۲۴ اسفند مجلس شورای ملی با اکثریت آراء و در ۲۹ اسفند مجلس سنا آن را تایید و تصویب کردند و شاه نیز مجبور به امضای آن گردید. به این ترتیب تلاشی که در اوایل برای عدم تصویب قراردادی الحاقی به قرارداد ۱۳۱۲ش در مجلس و بیرون از مجلس انجام گرفت،گسترده تر و آگاهانه تر منجر به هدفی اساسی و ضروری برای ملت ایران یعنی ملی کردن نفت شد.
پیکار بر سر نفت ،از رد لایحه الحاقی تاتصویب قانون ملی کردن و خلع ید از شرکت نفت انگلیس و ایران،در مجلسی که اکثریت وکلای با دربار و یا شرکت نفت ارتباط داشتند،به آسانی صورت نگرفت.این تلاش های دلسوزانه مصدق و اقلیتی در مجلس و همراهی روحانی مبارزی چون آیت الله کاشانی و قاطبه مردم ایران که از ظلم شرکت و عمال او به تنگ آمده بودند بود که چنین امر مهمی را در منطقه و جهان آن روز رقم زد. اینکه عده ای گمان میکنند و چنین تلقین می کنند که نهضت ملی کردن نفت توطئه ای آمریکایی بود که علیه انگلیس و شرکت نفت آن ایجادشد،نظریه ای است که هیچ سندیت و دلایل معقولی ندارد و دست داشتن و طراحی کودتای آمریکایی_انگلیسی ۲۸مرداد۱۳۳۲ این نظر را مخدوش می کند.درحقیقت آنچه که آمریکایی ها را در ابتدا وانمود به همکاری با نهضت ملی میکرد عقب نماندن از منافع نفتی ایران بود که زیر فشار شرکت های نفتی این کشور انجام می شد.به عبارت دیگر آنها نیز دنبال سهم خواهی از نفت ایران بودند.

* کارشناس تاریخ معاصر - شهرستان باغ ملک