سناریوی تلخ از آینده فرونشست زمین در پایتخت

پدیده فرونشست زمین بر اثر فعالیت‌های انسانی و عوامل طبیعی در دشت‌ها خسارات سنگینی به زمین‌های کشاورزی، بناهای روستایی و آثار تاریخی وارد می‌کند. وجود شکاف‌های سطحی و ترک‌های کششی با برداشت‌های کنترل نشده از چاه‌های عمیق حفاری مربوط است و این موضوع باعث فرونشست و خسارت گسترده در مناطق مستعد شده است. براساس آمارها ۴۵ میلیارد متر مکعب برداشت سالانه آب از چاه‌های کشور است. در این میان ۸۰۰ هزار چاه مجاز و غیر مجاز ۶۰۲ دشت کشور را با خطر فرونشست زمین مواجه کرده است. به طوری که ۸.۵ میلیون واحد مسکونی بر روی مناطق مستعد فرونشست قرار دارند و ۲۸ میلیون نفر در مناطق خطر جدی فرونشست زندگی می‌کنند. تقریبا نیمی از چاه‌های کشور، پروانه دارند و مجاز تلقی می‌شوند و مابقی غیر مجاز هستند. سوال اساسی که باید مسئولان به آن پاسخ دهند این است که با مسدود کردن همه چاه‌های غیرمجاز که حجم آن به ۷ میلیارد مترمکعب می‌رسد، میزان برداشت آب از چاه‌های دارای پروانه چگونه کنترل می‌شود و آیا این اقدام چقدر در مقابله با فرونشست زمین موثر خواهد بود؟ علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، بارها درخصوص بحران فرونشست در کشور هشدار داده است. او در این گفت‌وگو به نقش چاه‌های مجاز و غیرمجاز در تشدید بحران فرونشست زمین پرداخته است که در ادامه می‌خوانید:

آقای دکتر، با توجه به اینکه کارشناسان بارها درباره افزایش بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی و نقش آنها در تشدید فرونشست زمین هشدار داده‌اند؛ بفرمایید وجود چاه‌های مجاز و غیرمجاز در بحرانی‌تر شدن وضعیت فرونشست زمین چه نقشی دارند؟

به‌صورت ریشه‌ای اگر بخواهیم بحث را شروع کنیم موضوع این است که هر عاملی که باعث شود سطح آب‌های زیرزمینی کاهش یابد در واقع نشست و فرونشست زمین را تشدید خواهد کرد. عوامل متعددی در این چرخه نقش دارند که یکی از این عوامل وجود چاه‌های آب است. به‌طور کلی این چاه‌های آب به چاه‌های شُرب، صنعتی و چاه‌های کشاورزی تقسیم می‌شوند. در بخش چاه‌های شُرب و کشاورزی از آنجا که برای آب شُرب اضطرار وجود دارد، به این خاطر که تامین آب شُرب نیاز اولیه است، تردیدی در این موضوع نیست و در خیلی از شهرها و روستاهای کشور آب‌ شُرب از طریق چاه تامین می‌شود ولی عملا این نوع چاه‌ها مصرف زیادی ندارند. به‌طوری که از حدود 100 درصد آب‌های زیرزمینی مصرفی بیش از 85 درصد آن در بحث کشاورزی مصرف می‌شود. در مورد چاه‌های صنعتی هم با توجه به دبی مجازی که برای این چاه‌ها تامین می‌شود عدد پایینی است و مصرف در این بخش هم در مقایسه با چاه‌های زراعی بالا نیست. اما در بخش چاه‌های کشاورزی به‌دلیل نوع کشت و زرع که گاه غیراصولی است و نوع آبیاری، مصرف و هدردهی آب بالا است و از آنجا که آب کافی برای سیراب کردن باغات و مزارع وجود ندارد، فشار بر آبخوان با حفر چاه‌های متعدد صورت می‌گیرد که بخشی از این چاه‌ها، چاه‌های غیرمجاز هستند.

برداشت آب‌های زیرزمینی از طریق چاه‌های مجاز و غیرمجاز رو به افزایش است. مسلم است که چاه‌های غیرمجاز باید مسدود شوند و چاه‌های مجاز هم که پروانه دارند، باید به ازای میزان مصرفشان، مصرف کنند. آیا کنترلی بر روی میزان مصرف چاه‌های مجاز صورت می‌گیرد؟

عمده‌ترین میزان مصرف آب از طریق چاه‌های مجاز است که پروانه حفر دارند منتهی استفاده غیرمجاز از چاه‌های مجاز مشکل عمده‌ای است که در فرونشست زمین با آن برخورد می‌کنیم به این معنی که دبی مصرفی یک چاه زراعی به‌طور مثال اگر 10 لیتر بر ثانیه باشد، به‌صورت شبانه‌روز اتفاق می‌افتد؛ حتی برخی از این چاه‌ها آبفروشی می‌کنند و به نوعی منبع درآمد شده است. بنابراین فشار بر آبخوان از طریق چاه‌های مجاز به شدت بالا است. اما درخصوص چاه‌های غیرمجاز هم در حیطه زراعی باغداری و اخیرا در گستره‌های مجاور شهرها در ویلاسازی‌ها و تخصیص زمین‌های زراعی به‌صورت باغات و محل استراحتگاه شهرنشینان در اطراف شهرهای بزرگ، این پدیده به شدت گسترش پیدا کرده است و متاسفانه با توجه به اینکه تحت عنوان غیرمجاز هم هستند هیچگونه استاندارد، ضابطه و پمپ مجاز برای بهره‌برداری شامل حال این چاه‌ها نمی‌شود و ممکن است تعداد زیادی از آنها در یک ناحیه منجر به افت‌های ناگهانی سطح آب به صورت موضعی شود و نشست‌های نامتقارنی را به وجود ‌آورند و متاسفانه از آنجا که به مراکز سکونت‌گاه‌های جمعیتی بزرگ هم نزدیک بوده و گاه در داخل سکونت‌گاه‌های شهری هستند ممکن است اثرات تخریبی و صدمات ساختمانی هم داشته باشند. بنابراین روش کاهش برداشت آب زیرزمینی هم این است که برداشت‌های مجاز از چاه‌های آب‌ را با نصبت کنتورهای هوشمند و موارد فنی دیگر که در کشور امکان‌پذیر است از جمله تغذیه مصنوعی، کنترل و کاهش دهیم. مجموع این عوامل بیلان منفی آب را کم می‌کند و در نهایت به کنترل حساب شده‌ای از مصرف آب زیرزمینی می‌رسیم که آن موقع می‌توانیم مثل دشت توکیو در ژاپن بگوییم، فرونشست زمین را کنترل کردیم.

آماری از تعداد چاه‌های غیرمجاز در کشور وجود دارد؟

آماری که در این زمینه وجود دارد همانطور که می‌دانید چاه غیرمجاز است و اگر سرشماری شود عیان می‌شود و می‌توان اقداماتی برای توقف کارکرد این چاه‌ها داشت. بر اساس تخمینی که زده می‌شود نزدیک به 300 هزار حلقه از حدود یک میلیون حلقه چاه موجود در کشور چاه‌های غیر مجاز هستند. یعنی نزدیک به یک سوم آن‌ها چاه‌های غیرمجاز هستند اما این نکته را هم از نظر کارشناسی مطرح می‌کنم که از آنجایی که این چاه‌ها غیرمجاز هستند برای حفر آنها به‌طور معمول از روش‌های دستی استفاده می‌شود که عمدتا چاه‌های غیرمجاز کم‌عمق هستند یعنی از عمق 30 تا 40 متر تجاوز نمی‌کنند البته در برخی جاها، چاه‌های دستی هم مشاهده شده که عمق بیش از 100 متر دارند اما در مجموع، عمق آنها کم است. تعداد زیاد این چاه‌ها در مجموعه باغات، فضاهای بسته، حیاط‌ها، ویلاها، مزارع و زمین‌های زراعی به‌صورت مخفی وجود دارد و طبیعی است وقتی تعداد زیاد است حجم مصرفی را هم بالا می‌برد و اثرات اینها هم در فرونشست زمین قابل ملاحظه است.

از مجموع چاه‌های غیرمجاز در کشور، چه تعداد چاه‌ غیرمجاز در استان تهران وجود دارد؟

آماری از استان تهران به‌صورت رسمی وجود دارد که طبق آن حدود 50 هزار حلقه چاه پروانه‌دار در استان تهران وجود دارد که تخمین زده می‌شود نزدیک به بیش از 20 هزار حلقه چاه غیرمجاز در اقصی نقاط استان وجود داشته باشد. این عدد رسمی نیست زیرا قسمت عمده آنها ناشناخته است و داخل باغات و ویلاهاست و ما نمی‌توانیم وارد این فضاها شویم که آمار دقیق داشته باشیم. این عدد تخمینی از ساخت و ساز ویلاها در مناطق مختلف به ویژه اطراف تهران است که به دلیل جمعیت بالا و علاقه مردم به داشتن ویلا در اطراف شهر و استان تهران حجم آن زیاد است؛ بنابراین حدس ما این است که به میزان چاه‌های مجاز، چاه‌ غیرمجاز داشته باشیم اما برآوردها در حدود 20 هزار حلقه چاه غیرمجاز از 50 هزار حلقه چاه رسمی را نشان می‌دهد. اهمیت این چاه‌ها به‌ویژه در محدوده سکونتگاه‌های جمعیتی از این منظر است که افت سطح آب زیرزمینی در مجاورت ساختمان‌ها قطعا آثار تخریبی ساختمانی به دنبال دارد و این مهم است که در نظر داشته باشیم.

آمارها می‌گوید که استفاده از آب‌های زیرزمینی در تهران نیز به‌دلیل کاهش نزولات جوی به‌شدت افزایش یافته که نگران کننده است، این مساله چقدر می‌تواند فرونشست زمین در مناطق مسکونی را تشدید کند؟

قطعا با توجه به جمعیت بالای شهر تهران و جمعیت شناوری که در پایتخت وجود دارد و روزانه حدود 3 میلیون نفر است و گاهی این میزان در آمارها لحاظ نمی‌شود، تاثیرگذار خواهد بود. در واقع روزانه به طور متوسط حدود 3 میلیون نفر شهروند شناور در تهران وجود دارد که روزها به جمعیت اضافه و شب‌ها از تهران خارج می‌شوند. این جمعیت آب مصرف می‌کنند که منجر به افزایش سرانه مصرف آب می‌شود. تصور کنید حجم فشرده‌ای از جمعیت در نقطه بسیار محدودی با نیاز آبی مشخص وجود دارد و به دلیل کاهش نزولات جوی و کاهش حجم سدهای تامین‌کننده آب شُرب تهران علی‌رغم اینکه تلاش می‌شود مشکلی پیش نیاید ولی گاهی فشار آب شُرب در شهر تهران برای کاهش میزان مصرف به حداقل می‌رسد. این پدیده بحرانی تلقی می‌شود که اگر تامین آب شُرب اتفاق نیفتد به‌ویژه در کلانشهر تهران واقعا عواقب ناگواری خواهد داشت. برای تامین چنین آب مورد نیازی ناچارا چاه‌‌های آب زیرزمینی با عمق‌های بالای 200 متر در اقصی نقاط شهر تهران به‌ویژه در مناطق میانی و جنوبی شهر استفاده می‌شود.

با این اوصاف میزان فرونشست زمین در کلانشهر تهران افزایش می‌یابد؟

در مناطق شمالی شهر تهران اصلا امکان حفر چاه وجود ندارد زیرا آبخوان و سفره آب زیرزمینی تهران از بولوار کشاورز به سمت پایین است. اگر توجه کنید فرونشست زمین در مناطق جنوبی تهران مشاهده می‌شود که با مصرف آب زیرزمینی به‌صورت مستمر، اثرات افت سطح آب زیرزمینی به ویژه در پایین‌دست آبخوان و مناطق جنوبی شهر تهران مشهودتر و ملموس‌تر است. لذا فرونشست زمین مطمئنا تشدید می‌شود و اثرات منفی بر فرونشست خواهد گذاشت. علاوه بر این باید توجه کنیم که از نظر کیفیت آب هم هرچقدر سطح آب افت کند به همان نسبت کیفیت آب شُرب هم پایین‌تر می‌آید و تصفیه چنین آب‌هایی نیز پرهزینه می‌شود و با توجه به املاح و مواد موجود در آب قطعا تجهیزات هم آسیب می‌بینند. از طرفی سیستمی برای صرفه‌جویی در مصرف و تفکیک آب شُرب از آب مربوط به سرویس‌های بهداشتی باید وجود داشته باشد همانطور که در خیلی از کشورهای پرآب هم وجود دارد اما در کشور ما نیست. علاوه بر این فضای سبز شهری نیز از آبیاری مدرنی بهره نمی‌برد و مسایل مختلف دیگر که جزئی از فرهنگ مردم است ازمصرف خانگی تا موارد دیگر دست به دست هم می‌دهند و یک سیمایی از آینده فرونشست در گستره کلانشهر تهران ارائه می‌دهند که نگران کننده است.

شما به نحوه آبیاری فضای سبز در تهران اشاره کردید، با توجه به اینکه متولی این کار در تهران شهرداری است، آیا کنترلی بر میزان استفاده شهرداری از آب‌های‌ زیرزمینی می‌شود؟

از دیرباز بخشی از قنات‌ها و چاه‌های تهران با هدف آبیاری فضای سبز تهران بوده است. صحبت هم نه برای شهرداری کنونی و نه شهرداری قبلی است. روندی بوده که از ابتدا نهادینه شده است. حتی فضای سبز شهرداری تهران به عنوان یکی از ارکان شهرداری در آبیاری فضای سبز از طریق آب‌های زیرسطحی انجام می‌شود. از طرفی وجود فضای سبز در کلانشهرها یک ضرورت است و از طرف دیگر موضوع کم‌آبی هم یک ضرورت جدی‌تری است. صحبت درباره روند اصولی و منطقی مصرف از چاه‌ها است. گاه مشاهده می‌کنیم که آبیاری‌های بدون مدیریت، فاقد نظارت و رها شده وجود دارد که مصرف آب را در محیط‌های شهری تشدید می‌کند. اگر به کاهش نرخ فرونشست اعتقاد داریم و مطمئن هستیم که این پدیده خسارت‌بار است، باید رویکرد جدی‌تری در این زمینه وجود داشته باشد. مقررات ملی برای فرونشست زمین در زمینه مصرف آب، نوع آبیاری و ساخت و ساز و استفاده از آب‌های باران که بر روی پشت بام به فاضلاب وصل می‌شود، نیاز است تا این آب‌ها به زمین تزریق شوند. از طرفی حفر چاه‌های جذبی در شهرها که آب‌های سطحی مواقع بارندگی را بتواند به آبخوان تزریق کند نیاز است تا کسری آب را جبران کند. حتی تصفیه‌خانه‌هایی که برای پساب فاضلاب قرار بود در نقاط مختلف تهران تعبیه شود و پس از تصفیه فاضلاب، آب تصفیه شده جهت تغذیه آبخوان به زیرِ زمین تزریق شود تا بتوانیم بخشی از آن را جبران کنیم؛ در غیر اینصورت این تراز نامتعادل خواهد بود و مصرف بیشتر از تغذیه آبخوان خواهد شد و نتیجه آن تشدید فرونشست، تخریب زیرساخت‌ها و ساختمان‌ها و ناایمنی در محیط‌های شهری به دلیل توسعه فرونشست زمین خواهد بود. متاسفانه فصل‌هایی که با کاهش آب مواجه هستیم این موارد مرور می‌شود اما دوباره به فراموشی سپرده می‌شود. اینگونه نمی‌توان با فرونشست زمین مقابله کرد و باید به‌صورت بنیادین با اولویت کلانشهرهایی مثل تهران و اصفهان به صورت پایلوت اقداماتی درباره کاهش مصرف آب صورت بگیرد و الزام‌آور باشد. به هرحال برخی از مردم هنوز متوجه کمبود آب نشده‌اند و مصرف آب علی‌رغم هشدارهای جدی بالا است و مجموعه یکپارچه ای لازم است که مصرف آب مدیریت شود در غیراینصورت واقعا برای افزایش برداشت از آب‌های زیرزمینی با هدف تامین آب شُرب مردم تهران که قطعا یک ضرورت است، باید ریشه‌ای‌تر برخورد شود تا فشار بر منابع زیرزمینی کاهش یابد.

گفت‌وگو: آسیه اسحاقی