شب چله یادگاری از ایران باستان

شب چله یا شب یلدا که امروزه آن را جشن می‌گیریم ریشه در فرهنگ ایرانیان باستان دارد و چقدر خوب است که برای بهتر زنده نگه داشتن آداب و رسوم آن درباره آیین شب چله در دوران باستانی بیشتر بدانیم. 

شب چله را با نام‌هایی همچون شب یلدا، خورشید شکست‌ناپذیر، میلاد مهر و... می‌شناسند. برگزاری مراسم شب چله بین ایرانی‌ها قدمتی بالغ بر هفت هزار سال دارد. در واقع نیاکان ما دریافته بودند که اولین شب زمستان بلندترین شب سال است. با اینکه در هیچ دوره‌ای از تاریخ ایران حکومت‌ها لزومی بر برگزاری این شب نمی‌دیدند ولی ایرانیان از دیرباز یلدا را پاس داشته‌اند.

اصطلاح اصلی اوستایی و پارسی باستان برای این جشن ناشناخته است اما به گفته محققان احتمالاً در زمان اشکانی و ساسانیان به «زایشن» معروف بوده‌است. 

اقوام قدیم آریایی جشن تولد آفتاب در آغاز زمستان می‌گرفتند به ویژه ژرمن‌ها که این ماه را به خدای آفتاب نسبت می دهند و زیاد هم بی تناسب نیست چرا که آغاز زمستان مثل تولد خورشید است که از آن روز در نصف کره شمالی رو به افزایش و ارتفاع و درخشندگی می‌گذارد و هر روز قوی تر می‌شود.

مردم ایران باستان به احترام اهورامزدا و مهر دور هم جمع می‌شدند و به خوردن، نوشیدن و شادمانی می‌پرداختند. سفره‌ای به نام میَزد که به معنای میزبانی میدهد در این شب پهن می‌کردند که در آن میوه‌های فصل و خشکبار و آجیل وجود داشت که در اصطلاح زرتشتیان «لُرک» گفته می‌شد و همچنین وسایلی برای نیایش نظیر بخوردان، آتشدان، عطردان و... نیز در این سفره قرار می‌گرفت.

پس از آنکه ایرانیان به آیین زرتشت گرویدند آداب آیین مهر به بخشی از آیین زرتشت تبدیل شد. زرتشتیان روز اول دی را «خور‌روز» یا همان روز خورشید می‌دانستند و به جشنی که در این روز برگزار می‌شد «نودروز» می‌گفتند.

بر اساس سنتی دیرینه در آیین مهر شاهان ایرانی با فرارسیدن روز اول دی‌ تاج‌وتخت شاهی را رها می‌کردند و با پوشیدن جامه‌ای سپید راهی صحرا می‌شدند و بر فرشی سپید می‌نشستند. نگهبان‌های کاخ و خدمتکاران در این روز آزاد بودند و مثل دیگران زندگی می‌کردند. به این ترتیب همه از پادشاه تا مردم عادی مقامی یکسان داشتند و هیچ‌کس حق دستوردادن به دیگران را نداشت. علاوه بر این در چنین روزی ریختن خون حتی گوسفند و مرغ و همین طور جنگیدن نیز ممنوع بود. نیروهای دشمن ایران که به این موضوع واقف بودند به‌صورت موقت دست از جنگ و کشتار برمی‌داشتند که گاهی اوقات به صلح طولانی می‌انجامید.

زمانی که در عصر ساسانیان دین زرتشت دین رسمی کشور معرفی شد اهمیت آیین مهر در نهادهای حکومتی و در زندگی مردم همچنان بارز بود.

در زمان‌های گذشته، شب چله فعالیت‌های دیگر هم داشته که ما امروزه شاید آنها را فراموش کرده‌باشیم اما فرهنگ ایران و ایرانی را از یاد نبرده‌ایم. هرکدام از این رسوم و سنت‌ها پشتوانه‌ی فرهنگی مخصوص به خود را دارند.

در ایران باستان و دین زرتشتی آتش نشانه پاکی و راستی و ماه اردیبهشت نگهبان آن است. آتش در ایران باستان مقدس بوده و روشن کردن آن به برکت و خوشبختی ربط داده می‌شود.

 سنت متل‌گویی بسیار شبیه به آداب و رسوم چله در ایران امروزی است. در شب چله و در زمان‌های دور افراد همه به دور آتش گرد می آمدند و بزرگ‌ترها و افراد مسن با تعریف داستان‌ها، شعرها و انواع روایت‌ها این شب را با نیکی می‌گذراندند. 

آیین شب چله شباهت‌های بسیاری به کریسمس دارد. یکی از این سنت‌ها درخت سرو مهر یا همان درختی بوده که در ایران باستان به مناسبت شب چله مردم آن را تزیین می‌کردند چرا که در آن زمان نماد جاودانگی و روشنایی بوده است.

رسم شاهنامه خوانی و حافظ خوانی از دیرباز در ایران بوده‌ است و چون که شب چله شبی طولانی به شمار می‌رفت و فرصت قصه گویی بسیار بود افراد برنامه­‌هایی از این قبیل داشتند. آنها سعی می‌کردند با توسل به شاعر نامدار ایرانی «حافظ» از آینده و سرنوشت خود مطلع شوند.

 بیشتر جشن‌هایی که امروزه برگزار می‌شود ریشه در ایران باستان و زمان‌های گذشته دارد و چیزی که امروزه از آن باقی مانده نماد و بخش کوچکی از یادگاری‌های باقیمانده است!