چله‌نشینی در جشن تولد خوشید
نگاهی به آیین باستانی «شب یلدا»
تهران (پانا)-–آیین باستانی شب یلدا از جشن‌های سرزمین کهن ایران است که دیرپاترین شب سال را به طلوع خورشید نخستین روز زمستان پیوند می‌زند.
«یلدا» واژهای سریانی و مفهوم آن « میلاد» است که در اینجا مقصود از آن تولد خورشید است که همزمان با انقلاب زمستانی اتفاق می‌افتد.
این جشن در ماه پارسی «دی» قرار دارد که نام آفریننده در زمان پیش از زرتشتیان بوده است که بعدها او به نام آفریننده نور معروف شد. نور، روز و روشنایی خورشید، نشانه‌هایی از آفریدگار بود، و شب و تاریکی و سرما نشانه‌هایی از اهریمن. در نبرد همیشگی شب و روز، روزهای بلندتر روزهای پیروزی روشنایی بود، در حالی که روزهای کوتاه‌تر نشانه‌ای از غلبه تاریکی.
یلدا در گذر تاریخ ایران‌زمین
آیین مهر یا میترائیسم در ایران قبل از دین زرتشتی رواج داشت. این آیین برپایه پرستش میترا (مهر) قرار گرفته بود. میترا از ایزدان هند و ایرانی است. او از یک طرف نماینده عشق و محبت است؛ و از طرفی واسطه‌ی بستن پیمان‌هاست. او عهد نگهداشتن و راستگویی را نمایندگی می‌کند. مهر همچنین داورِ میان جنگاوران بوده و دروغگویان و عهد‌شکنان را مجازات می‌کند. نماد این ایزد حلقه است. برخی ادعا می‌کنند، پیشینه حلقه ازدواج به همین اسطوره می‌رسد. خورشید هم نماد ظاهری میترا ست.
مهرپرستان شب یلدا را شب تولد میترا (ایزد مهر) می‌دانستد. اینگونه که در شبی دراز و سرد، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور می‌کند و خورشید را به ارمغان می‌آورد.
در آیین میتـرا (و بعدها با نام کیش مهر)، نخستین روز زمستان به نام «خوره روز» (خورشید روز)، روز تولد مهر و نخستین روز سال نو بشمار می‌آمده است. ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند و از این رو به دهمین ماه سال دی (به معنای روز) می‌گفتند که ماه تولد خورشید بود.
ابوریحان بیرونی از این جشن با نام میلاد اکبر نام برده و منظور از آن را میلاد خورشید دانسته است.
محمدحسین خلف تبریزی مولف واژه‌نامه برهان قاطع که در سال ۱۰۳۰ هجری شمسی نوشته شده، یلدا را اینطور معنی کرده است: «یلدا، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدْی و آخر قوس باشد؛ و آن درازترین شب‌ها ست در تمام سال؛ و در آن شب یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند؛ و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک می‌باشد؛ و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است.»
باستان‌شناسان معتقدند، می‌شود آیین مربوط به شب یلدا را تا هفت هزار سال قبل، ردیابی کرد. با همه اینها آنچه به عنوان شب یلدا رسمیت یافته، به حدود ۵۰۰ سال، قبل از میلاد برمی‌گردد. یلدا در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان وارد شده است. تقویمی که برگرفته از گاه‌شماری بابلی‌ها و مصری‌هاست.
در دوران هخامنشیان به این آیین توجه بسیار می‌شد؛ چون کشاورزی اساس زندگی مردم را در آن دوره تشکیل می‌داد. در ایام سال نشانه‌هایی برای کشاورزان وجود داشت تا بر اساس آن فرآیند «کاشت»، «داشت» و «برداشت» را برنامه‌ریزی کنند. شب یلدا نشانه‌ای در کشاورزی و طلیعه آغاز زمستان بود و برای مردم روشن بود که با گذر از این شب، به فصل بهار و آغاز حیات دوباره طبیعت نزدیک می‌شوند.
گستره جغرافیای یلدا
حوزه جغرافیایی گرامی‌داشت آئین شب یلدا از منطقه خراسان بزرگ، شامل افغانستان، بخش‌هایی از ترکمنستان، تاجیکستان و بخش‌هایی از پاکستان تا منطقه کشمیر و بخش‌هایی از هند امتداد می‌یابد. در دیگر سو در مناطق شمال‌غربی ایران، مانند کشورهای آذربایجان، بخش‌هایی از ارمنستان، بخش‌هایی از ترکیه و همچنین بخش‌های کردنشین عراق و کویت را هم شامل می‌شود. مثلا کشمیری‌ها شب چله را به نام «چیلای کلان» می‌خوانند. تاجیک‌ها نیز به آن «چله‌کلان» می‌گویند. یا مثلا در مزار شریف هر ساله با رسیدن به آخرین و طولانی‌ترین شب پائیز که چله بزرگ نام دارد، مردم ولایت بلخ که در شمال افغانستان واقع شده، با رسم‌ها و آئین‌هایی خاص به استقبال از این شب می‌روند. هر کدام از این اقوام هم در این شب آئین‌هایی دارند که بسیار شبیه به آئین‌ها و رسوم ما ایرانی‌ها در شب یلداست و مهم‌ترین آنها، توجه به مفهوم خانواده در این دورهم‌نشینی‌هاست.
تحفه به تازه‌عروس‌ها در شب یلدا
هدیه دادن به تازه‌عروس‌ها و تازه‌داماد‌ها نیز از جمله اتفاقات دلپذیر شب چله است. در این شب نامزدها هدایایی را با عنوان «هدیه شب چله» برای یکدیگر آماده می‌کنند و با تشریفاتی خاص و منحصر به فرد به دست یکدیگر می‌رسانند. ناگفته نماند که نوع این هدایا هم تا حدودی بسته به جغرافیای محل سکونت عروس‌ها و دامادهاست.
گفته می‌شود در روزگاران کهن، دختران و پسرانی که نامزد شده بودند، تنها در ایام خاص و تحت نظر خانواده فرصت و اجازه آن را داشتند تا با یکدیگر ملاقات کنند؛ یکی از آن موقعیت‌ها، شب یلدا بود. در این شب، خانواده داماد با حضور در خانه عروس، با هدیه کردن تحفه‌ای به عروس خانواده از خانواده او رخصت می‌گرفتند تا دخترشان در مراسمی که در خانه خود داشتند حضور یابد.
جشن یلدا در ایران امروز
جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شبنشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‌شود. در هر اقلیمی از جغرافیای سرزمینی ایران، آیین شب یلدا به یک شکل برگزار می‌شود و در هر منطقه خوراک و محصول رایج آن منطقه مورد توجه خانواده‌ها قرار می‌گیرد، اما وجه مشترک همه این دورهم‌نشینی‌ها در سراسر کشور، توجه به مفهوم خانواده و حضور در کنار کهن‌سالان خانواده‌ها، یعنی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هاست. تقریبا در تمامی دورهمی‌ها آئین‌های مشترکی چون تفال زدن به دیوان حافظ، شعرخوانی از کتاب‌های شاعران و قصه‌گویی موسپیدها برای کودکان و نوجوانان وجود دارد.
شب یلدا و مسیحیت
مذاهب مختلف مسیحی، میلاد مسیح را در یکی از روزهای نزدیک به انقلاب زمستانی برگزار می‌کنند. سال نو آنها که در یازدهم دی‌ماه شروع می‌شود؛ نزدیک به شب یلدا ست. برخی از تاریخ‌پژوهان و باستان‌شناسان عقیده دارند که تقویم میلادی با اندک تغییراتی، ادامه میلاد خورشید بوده که بعدها آن را به میلاد مسیح نسبت داده‌اند. از دیدگاه آنها، این تقویم در روم، در قرن چهارم پس از میلاد به وجود آمده است.
یلدا در شعر فارسی
شب یلدا به عنوان نماد شب طولانی‌ای که صبح سعادت را به دنبال دارد در متون ادبی کهن ایران اعم از نظم و نثر بسیار استفاده شده است. در چند نمونه از ابیات شاعران کهن فارسی‌گو را در اشاره به نماد «یلدا» به عنوان حسن ختام این گزارش می‌آوریم:
باد آسایش گیتی نزند بر دل ریش/ صبح صادق ندمد تا شـب یلدا نرود
سعدی
صحبت حکام ظلمت شب یلداست/ نور ز خورشید خواه، بو که برآید
حافظ
هنوز با همه دردم امید درمان است/ که آخری بود آخر شبان یلـدا را
سعدی
من از روز جزا واقف نبودم/ شب یلدای هجران آفریدند
فروغی بسطامی
تا در سر زلفش نکنی جان گرامی/ پیش تو حدیث شب یلدا نتوان کرد
خواجوی کرمانی
***
ارسال دیدگاه