نقد خشونت، در حد فاصل روشنی و تاریکی

در این برنامه که شامگاه شنبه بیست و نهم تیرماه در سالن سیف‌الله داد خانه سینما برگزار شد ابتدا مستند مورد بحث به نمایش درآمد و سپس نشست پرسش و پاسخ با حضور سازنده‌ی این فیلم برگزار شد.

در ابتدای جلسه، محسن استادعلی در پاسخ به پرسش مصطفی شیری (مجری برنامه) درباره‌ی نحوه‌ی آشنایی خود با شخصیت محوری این فیلم گفت: «حدود هشت سال پیش، زمانی که درگیر ساخت مستند «سکوت» درباره‌ی قتل‌های خانوادگی بودم با شخصیت اصلی این فیلم آشنا شدم و احساس کردم ماجرای زندگی او قابلیت ساخته شدن در قالب یک فیلم مستقل را دارد.»

استادعلی که این روزها به عنوان رییس انجمن کارگردانان سینمای مستند فعالیت دارد هم‌چنین گفت: «تصویربرداری و تحقیق درباره‌ی فراز و نشیب زندگی این شخصیت حدود چهارده ماه طول کشید و «دم صبح» سرانجام آماده‌ی نمایش شد.»

وی سپس در پاسخ به پرسش دیگری درباره‌ی روایت دوگانه فیلم خود از این موضوع گفت: «داستان یک‌خطی این فیلم درباره‌ی مردی است که گفته می‌شود همسرش را به قتل رسانده. داستانی که شاید در نگاه نخست چندان جذاب به نظر نرسد. به همین دلیل تصمیم گرفتم درباره‌ی این موضوع فیلمی بسازم که ماجراهای آن را بتوان از طریق گفت‌وگو با شخصیت‌های درگیر ماجرا پیش برد.»

وی افزود: «دلم می‌خواست ببینم آیا می‌توان فیلمی ساخت که از طریق گفت‌وگو و هم‌چنین تقطیع یا جابه‌جایی آن تعلیق به وجود آورد یا نه؛ و در این زمینه الگویی که در نظر داشتم مستندهای مجموعه‌ی «روایت فتح» بود که در آن‌ نوع مستندها آدم‌ها خاطرات را از دیدِ خودشان روایت و به این وسیله، بخش‌های مختلف داستانی که قبلاً اتفاق افتاده بود را تکمیل می‌کردند.»

استادعلی سپس در پاسخ به نکته‌ی مطرح شده از سوی مصطفی شیری که «دم صبح» را «سند مهمی از بخش تاریک و خاموش جامعه» توصیف کرده بود گفت: «آن‌چه که از زمان ساخت این فیلم مانع نمایش آن شده، تاکید برخی مدیران بر پیشینه‌ی شخصیت اصلی است، در حالی که برای خود من، نقد خشونتی که صورت گرفته بود اهمیت داشت.»

وی هم‌چنین در پاسخ به پرسشی درباره‌ی نحوه‌ی فراهم کردن شرایط برای ساخت این فیلم گفت: «برای ساخت مستند «سکوت» که قرار بود به سفارش یکی از سفارش‌دهنده‌ها ساخته شود، از سوی قوه‌ی قضاییه مجوزی در اختیار من و گروهم قرار گرفته بود که به ما اجازه می‌داد در دادگاه‌ها و برخی زندان‌ها حاضر شویم و با متهمان و مظنونان گفت‌وگو کنیم. در حقیقت می‌توان گفت «دم صبح» حاصل برخی راش‌های آن فیلم و البته همکاری خانواده‌ی شخصیت محوری ماجراست.»

استادعلی افزود: «مستند «دم صبح» محصول شرایط فیلم‌سازی در کم‌تر از یک دهه قبل است. شرایطی که برخلاف امروز با سوء‌تفاهم‌ها و نگاه‌های بعضاً نامناسب نسبت به مستندسازی نسبتی نداشت.»

وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود، ضمن یادآوری خاطرات تولید آماده‌سازی این فیلم گفت: «زمانی که «دم صبح» آخرین مراحل تدوین را سپری می‌کرد یکی از همکاران مستندساز بدون اجازه و بی آن که من خبر داشته باشم نسخه‌ی تکمیل نشده‌ی این فیلم به اضافه‌ی بخش‌هایی از راش‌های آن را به خارج از کشور منتقل کرده بود؛ و بر همین اساس حتی قصد داشت آن را به شبکه‌های تلویزیونی بفروشد که من به‌شدت با این موضوع مخالفت کردم.»

استادعلی گفت: «یک‌روز خیلی اتفاقی و از طریق یکی از دوستان متوجه شدم یکی از شبکه‌های خارجی اقدام به نمایش تیزر این فیلم با نام دیگری کرده است! متاسفانه ایمیل‌هایم به تهیه‌کننده‌ی این برنامه هیچ واکنشی در پی نداشت و من تصمیم گرفتم برای روشن شدن موضوع، تلفنی با او تماس بگیرم. وقتی تماس گرفتم متوجه شدم فرد مورد اشاره، بر اساس راش‌هایی که به سرقت برده، حتی نماهایی از فیلم را نیز تغییر داده است!»

وی افزود: «جالب این که تایید پخش‌کننده‌ی خارجی فیلم بر مالکیت من نیز کارساز نبود. در نهایت، آن‌چه که باعث شد آن شبکه‌ی خارجی از پخش «دم صبح» منصرف شود، رایزنی و صحبت‌های زنده‌یاد محمدرضا مقدسیان، رییس وقتِ انجمن کارگردانان سینمای مستند بود. مرد نازنینی که سهم پررنگی در برطرف کردن مشکلات و موانع موجود بر سر راه مستندسازان داشت.»

استادعلی در بخش دیگری از این جلسه در پاسخ به پرسش یکی از تماشاگران حاضر در سالن درباره‌ی اشاره به وضعیت شخصیت محوری فیلم، یازده ماه پس از صدور حکم درباره‌ی او گفت: «قبول دارم که الآن وقتی فیلم را می‌بینم احساس می‌کنم وجه ملودراماتیک این بخش پررنگ‌تر از سایر بخش‌هاست ولی احساس نمی‌کنم زیادی است. چنان که تمام افراد حاضر در آسایشگاه روانی (در بخش پایانی فیلم) قربانی یک اتفاق به نام جنگ هستند. آدم‌هایی که تقریباً همه‌شان شبیه شخصیت اصلی هستند و مشکلاتی نظیر او را تجربه می‌کنند.»

وی هم‌چنین در پاسخ به پرسش دیگری درباره‌ی دلیل نورپردازی برخی صحنه‌های فیلم با نور محیطی گفت: «در تمام فیلم‌هایی که تا کنون ساخته‌ام سعی کرده‌ام در نور محیط، دخل و تصرف نداشته باشم و تصویربرداری در چنین شرایطی دلیل خاص دیگری نداشته است.»

استادعلی در بخش دیگری از این نشست، در پاسخ به پرسش مجری برنامه درباره‌ی نقش و تاثیر تدوین‌گر «دم صبح» در ساختار نهایی آن گفت: «در صحبت‌هایی که با بابک حیدری (تدوین‌گر فیلم) داشتیم به این نتیجه رسیدیم که بهتر است تماشاگر تا دقایق ابتدایی از قتل و اتفاقی که افتاده اطلاع چندانی نداشته باشد و سپس آرام‌آرام این موضوع روشن شود.»

وی افزود: «اغلب فیلم‌هایی که تا کنون ساخته‌ام توسط بابک حیدری انجام شده و از آن‌جا که سلیقه و همفکری ما سال‌هاست ادامه دارد، در خط کلی روایت فیلم، جابه‌جاهایی انجام شد که کار او بود.»

استادعلی در بخش دیگری از جلسه، در پاسخ به پرسش مجری برنامه درباره‌ی حس خود در سال‌های پس از ساخته شدن «دم صبح» گفت: «به نظرم ساخت این فیلم در زمان خودش تجربه‌ی خوبی بود. تجربه‌ی پیش بردن روایت یک داستان غریب، آن‌هم از طریق گفت‌وگو با شخصیت‌های درگیر ماجرا که در زمان ساخت این فیلم ذهنم را درگیر کرده بود.»

وی هم‌چنین در پاسخ به پرسش یکی از تماشاگران درباره‌ی دلیل نام‌گذاری این فیلم گفت: «دم صبح، زمانی میان روشنی و تاریکی است. زمانی که یکی دو دیالوگ فیلم نیز به آن اشاره و البته با کلیت فیلم نیز هم‌خوانی دارد.»