عاشورا در آیینه سینمای مستند ایران

حماسه عظیم عاشورا یکی از مهمترین موضوعات مورد توجه هنرمندان شیعه در دهه‌های اخیر بوده است و هر سال آثار هنری متعددی در ادای دین به ساحت اهل بیت اطهار و در جهت حفظ ارزش‌های این واقعه مهم تاریخ تشیع ساخته می‌شوند.

برخلاف سهم بسیار اندک فیلم‌های سینمایی از تولیدات هنری مرتبط با موضوع قیام امام حسین (ع) و واقعه عاشورا، در ۴ دهه تاریخ سینمای ایران بعد از انقلاب اسلامی آثار مستند متعددی با پرداختن به این موضوع، در زنده نگاه داشتن ارزش‌های عاشورایی تولید و عرضه شدند که بسیاری از آنها منبع و مرجع ارزشمندی از اطلاعات و آموزه‌های فرهنگ عاشورایی محسوب می‌شوند.

مستندسازان ایرانی با پرداختن به وجوه مختلف حماسه عاشورا، واقعه کربلا، ابهامات تاریخی، آداب و رسوم و مراسم عزاداری عاشورایی، زائران کربلا، عشق به اهل بیت و فرهنگ و هنر عاشورایی به تولید فیلم پرداخته‌اند که پرداختن به همه این آثار نیازمند مجالی گسترده است. در این نوشتار به معرفی معدودی از آثار مستند سینمای ایران با موضوع واقعه عاشورا می‌پردازیم.

کربلا جغرافیای یک تاریخ / کارگردان: داریوش یاری

مستند «کربلا، جغرافیای یک تاریخ» روایتی متفاوت از واقعه‌ عاشورا و قیام امام حسین است و نیز تاثیر قیام امام حسین بر فرهنگ و سبک زندگی شیعیان را از گذشته تا به امروز نشان می‌دهد. سید شهاب‌الدین حسینی روایتگر این مستند است و مجید انتظامی موسیقی متن آن را ساخته است. در این فیلم ترکیبی از تعزیه، نقالی وپویانمایی وجود دارد.

این فیلم در سی‌وسومین جشنواره فیلم فجر و نهمین دوره جشنواره «سینما حقیقت» روی پرده رفت. دریافت تندیس بهترین تحقیق و پژوهش از جشنواره چهلچراغ و نامزد دریافت بهترین فیلم و بهترین دستاورد هنری از همین جشنواره، جایزه بزرگ جشنواره کربلا از دیگر افتخارات این فیلم مستند داستانی است. این فیلم در گروه هنر و تجربه و در سینماهای آزادی، شاهد، سپیده و پیام اکران عمومی شد.

از نقاشی‌های قهوه خانه‌ای، تابلوها، پرده‌های معروف عاشورا و حتی آیین‌ها و مراسم ایرانیان در فیلم استفاده شده است. در فیلم دیالوگ هایی از امام حسین (ع)، ابن زیاد، یزید، مسلم ابن عقیل، حر و... وجود دارد که همه آنها در تاریخ نقل شده است. همه لوکیشن‌های مکه ، دشت نینوا و بازسازی کربلا در این فیلم پس از تحقیقات فراوان در منطقه خور و بیابانک و یزد ساخته شد.

داستان خدا/ روایتگر: مورگان فریمن

شبکه تلویزیونی نشنال جئوگرافیک پروژه ای مستند با نام «داستان خدا» تولید کرده که در بخشی از آن روایت شهادت حضرت امام حسین (ع) از زبان مورگان فریمن بازیگر مشهور آمریکایی بیان می‌شود و عزاداری عاشورا و محرم برای زنده نگهداشتن پیام این شهادت تفسیر می شود.

مورگان فریمن در این فیلم برای بررسی ابعاد واقعه عاشورا به مسجدی در شهر لندن می‌رود و در آنجا با کارشناس تشیع به نام سجاد رضوی به گفت‌وگو می‌نشیند. در این گفت‌وگو تاریخ مختصری از نبرد امام حسین (ع) و خلیفه وقت اموی «یزید» مطرح می‌شود و در ادامه به آیین‌های عزاداری امام حسین و نمادهای به کار رفته در این مراسم پرداخته می‌شود.

اربعین/ کارگردان: ناصر تقوایی

فیلم مستند اربعین به کارگردانی ناصر تقوایی کارگردان شناخته شده سینمای ایران، محصول سال ۱۳۴۹ سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران است. سینه‌زنی هیئت عزاداران مسجد دهدشتی، سنج و دمام هیئت عزاداران مسجد بهبهانی و نوحه‌خوانی مرحوم بخشو در کنار هم تدوین شده و همزمان زندگی مردم بوشهر نیز به تصویر کشیده شده است.

فیلم با تصاویری از تدارک مراسم عزاداری امام حسین (ع) آغاز می‌شود و بعد تصاویر دریا و خورشید همراه با صدای سنج و دمام گویی آغاز واقعه‌ای را خبر می‌دهند...

بلاکشان/ کارگردان: شهروز توکل

شهروز توکل در مستند «بلاکشان» مداحی در شهر اصفهان را به تصویر کشیده است. توکل در خصوص موضوع این مستند می‌گوید: « بلاکشان تصویری از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین مداحان اصفهان تا جوان‌ترین آنهاست که در گذر زمان تغییر سبک داده‌اند و ما شاهد تحول در نوع عزاداری آن‌ها هستیم.»

او در ادامه می‌گوید: «یکی از جذابیت‌های این موضوع سبک‌های به کار برده شده در مجالس عزاداری محرم است. وقتی سراغ مجالس سنتی می‌روید، می‌بینید مداح بیشتر سبک‌های موسیقی ایرانی را بلد است؛ اما جوان‌تر‌ها حال و هوای خاص خودشان را دارند. انگار سبک‌های قدیمی و دستگاه‌های موسیقی راضی‌شان نمی‌کند، از همین رو سراغ سبک‌های امروزی می‌روند که بی‌شباهت به پاپ، راک و تکنو نیستند.»

این کارگردان با اشاره به تسلط مداحان سنتی بر دستگاه‌های موسیقایی می‌گوید: «مداحان اصفهان دستگاه‌های موسیقی را به تفکیک می‌شناسند. برخی از مداحان قدیمی این شهر هم از شاگردان تاج اصفهانی بودند؛ اما جوان‌تر‌ها بیشتر به دنبال تکرار ریتمی ثابت هستند و واقعه‌ای را در نوحه‌سرایی‌هایشان به تصویر نمی‌کشند.»

هند، دوستان/ کارگردان: عباس موزون

«هند، دوستان» مستندی در سه قسمت است که به ارتباط معنوی شیعیان، اهل سنت، هندوها، مردم و دولت هند با امام حسین(ع) و فرهنگ عاشورا می‌پردازد.

عباس موزون با اشاره به روند تولید این مستند گفت: « ۱۷ سال قبل با یک روحانی شیعه ساکن هندوستان در مشهد آشنا شدم. سخنرانی‌های او باعث شد تا نظرم به هند جلب شود و تحقیق و پژوهش درباره این کشور را آغاز کنم. در این تحقیق‌ها فهمیدم که علاقه هندوستان به امام حسین(ع) فقط مخصوص مسلمانان نیست. ما فقط یک جمله از مهاتما گاندی شنیده و خوانده‌ایم که گفته است روش مبارزه را از امام حسین(ع) یاد گرفته است. این یک جمله از آن حجم انبوه و ارادت میلیاردی هندی‌ها به اهل بیت واقعا هیچ است و باید بگویم این ماجرا و عشق به نوعی غریبانه است. آنها انقدر به امام حسین(ع) علاقه دارند که حتی نام دخترانشان را پیشوند و پسوند حسین انتخاب می‌کنند؛ مثلا اسم خیلی از دختران هندی «فاطمه حسین» و«سمانه حسین» است.

وی افزود: «ما با شیعیان پاکستان و هندوستان آشنا هستیم و بسیاری از آنها را مثلا در حرم امام رضا(ع) دیده ایم چیزی که جدید است، ارادت سایر مذاهب هندوستان به امام حسین(ع) است. دولت هند روز عاشورا را تعطیل رسمی اعلام کرده است؛ اما این موضوع را حتی در ویکی‌پدیا هم نمی‌توانید پیدا کنید. بیشتر منابع تحقیق درباره هندوستان غیرفارسی است. درباره تعطیل بودن عاشورا خودم هم تردید داشتم تا اینکه در این کشور با تایید مردم مواجه شدیم. وقتی مرحله تدوین تصاویر را شروع کردیم متوجه شدم چند تیم دیگر هم در این حوزه فعال شده‌اند. این مسئله بسیار برایم خوشحال کننده بود چون اصلا همین را می‌خواستم که دوربین ها به سمت هند بیاید.»

حاشیه‌ای کوتاه بر یک متن بلند/ کارگردان: وحید چاووش

«حاشیه ای کوتاه بر یک متن بلند» مستند تلویزیونی ۷۰ دقیقه‌ای است که در چهار اپیزود به توصیف علاقه مردم به سیدالشهدا می‌پردازد، کسانی که به عشق حسین (ع) کار خود را رها کرده و با پای پیاده رهسپار حرم امام حسین (ع) شده اند.

وحید چاووش که مستندهای دیگری مثل «یادداشت های یک پیاده» و «شما چه کسی هستید؟» را درباره پیاده‌روی اربعین تهیه کرده است، در تازه‌ترین فیلم خود «حاشیه‌ای کوتاه بر یک متن بلند» به سراغ خادمینی از مذاهب گوناگون رفته است که بی‌هیچ چشمداشتی از زائران امام حسین(ع) پذیرایی می‌کنند. دوربین چاووش عاشقانی از کشورهای مختلفی چون اندونزی، آفریقا، سنگال، آرژانتین و... را تا ورود به کربلا همراهی می‌کند.

از او درخصوص ادای دین سینمای مستند به فرهنگ عاشورا می‌گوید: «متاسفانه تاکنون درباره عاشورا فیلم‌های عمیقی ساخته نشده است و هیچ ایده‌ای برای فیلم خود در نظر نمی‌گیرند و سعی می‌کنند روی همه کم‌کاری‌هایشان سرپوش بگذارند. ما مستندسازان باید برای به تصویر کشیدن عشق در این فیلم‌ها فکر کنیم؛ چراکه با سردستی کار کردن اثر ماندگاری خلق نمی‌شود.»

این مستندساز رویکرد صداوسیما را هم مورد نقد قرار داده و می‌گوید: « متاسفانه صداوسیما هیچ تدارکی برای این دو ماه نمی‌بیند و هر سال، سریال‌ها و برنامه‌های گذشته‌اش را تکرار می‌کند؛ در حالی که ما به سریال‌ها، برنامه‌های ترکیبی و مستندهای جذاب برای این ماه نیاز داریم.»

آرزوی همه/ کارگردان: علی قدیریان

این فیلم مستند شرح پرتره‌ای از عبدالحمید قدیریان نقاش معاصر است. سیر تکاملی یک نقاشی و رابطه نقاش با آن تصویر سوژه اصلی این روایت تصویری است.

قدیریان درباره پرتره و فیلم می‌گوید: «نام این تابلو حسین(ع) است. همه فکر می‌کنند یک تابلو از صفر تا صد کشیده شده و تبدیل به اثری ماندگار می‌شود، اما با گذشت اندکی از فیلمبرداری و تکمیل تابلوی نقاشی، هنرمند احساس کرد که رابطه‌ای با تصویر برقرار نکرده و آن را کاملا پاک کرد. برای بار دوم نیز تابلو در حال تکمیل شدن بود که کاراکتر با اعتقاد بر اینکه هنگام تصویرسازی از خوبان عالم، باید دلی پاک داشته باشد، دوباره تابلو را پاک کرد. من تلاش کردم تا نشان دهم یک نقاش برای نشان دادن مفهومی عمیق، چطور درگیر احساسات می‏شود.»

میراث مرثیه/ نویسنده و کارگردان: مهدی زنگنه

مجموعه «میراث مرثیه» مستندی داستانی است که در هر قسمت مروری بر زندگى و آثار شاعران و مداحان اهل‌بیت علیهم‌السلام همچون محتشم کاشانی، حاج احمد دل آرام، آیت‌الله بهجت، حاج نادعلی کربلایی و ... دارد.

این مستند در هر اپیزود با روایت راویان و بازیگرانی مانند محمدرضا علیمردانی، ثریا قاسمی، رؤیا تیموریان، محمود عزیزی، نیما رئیسی، مجید آقا کریمی و ... به بازخوانی قصه زندگی و آثار چهره‌هایی پرداخته که نقش بسزایی در آداب‌ورسوم عزاداری مردم ایران در ماه سوگواری سالار شهیدان داشته‌اند.

ضریح/ کارگردان: حمید عطارد

حمید عطارد، تهیه‌ کننده و کارگردان این مجموعه درباره این مستند می‌گوید: «در این فیلم مراحل ساخت ضریح امام حسین (ع) به دست هنرمندان برجسته ایرانی، کمک‌های مردمی و همه ارادتمندان به ساحت مقدس ائمه معصومین (ع) در ایران و دیگر نقاط جهان که از خرداد سال ۱۳۸۷ آغاز شد و مهر ۹۱ به پایان رسید به تصویر کشیده شده است.»

این مستند ساز تصریح کرد: «مستند ضریح سه مجموعه و روایت است که فصل نخست مربوط به طراحی و ساخت ضریح در ایران، فصل دوم مربوط به اتفاقات انتقال ضریح از قم به کربلا و فصل سوم مراحل تعویض ضریح قدیمی و جدید در کربلاست. این فصل در هفت قسمت ۳۰ دقیقه‌ای از شبکه پنج پخش می‌شود و در هر قسمت به موضوعی خاص پرداخته شده است.»