کاکایی: خصوصی‌سازی صنعت خودرو نیازمند شفافیت است

نشست تخصصی بررسی مستند اسب بی بخار با حضور کارشناسان و پژوهشگران صنعت خودرو در خانه اندیشه ورزان برگزار شد.

در این نشست امیرحسین کاکایی، عضو هیئت علمی دانشکده خودرو دانشگاه علم و صنعت و فرشاد فاطمی، عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد و مدیریت دانشگاه شریف به ارائه بحث پیرو بررسی این مستند و وضعیت صنعت خودرو ایران پرداختند.

فاطمی: سیاست‌گذاری غلط حوزه خودرو عامل ایجاد مافیاست

فرشاد فاطمی، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف در این نشست گفت: صنعت خودرو در کشور ما نیازمند تغییر اساسی در چیدمان خود است، نه تعطیلی. اگر ساختار تولید بهینه شود، نیاز به ارز آن‌چنان افزایش نخواهد یافت و در عوض، امکان صادرات قطعات و توسعه صنعتی فراهم خواهد شد.

وی با اشاره به موضوع قیمت‌گذاری دستوری گفت: بسیاری تصور می‌کنند که آزادسازی قیمت باعث ایجاد رقابت می‌شود، اما در شرایطی که انحصار وجود دارد، این امر لزوماً به افزایش رقابت منجر نخواهد شد. در دوران عضویت در شورای رقابت، من مخالف مکانیزم‌های موجود بودم و در ۹۰ درصد مصوبات خودرویی رأی مخالف دادم. باید مشخص شود که در صورت حذف قیمت‌گذاری دستوری، قدرت بالای انحصار در صنعت خودرو چگونه کنترل خواهد شد.

عضو هیئت علمی دانشگاه شریف در ادامه به مسئله اشتغال‌زایی در صنعت خودرو بیان کرد: ادعای ایجاد ۵۰۰ هزار شغل در این صنعت، نشان‌دهنده بهره‌وری پایین آن است. در بسیاری از خودروسازهای جهانی، میزان اشتغال‌زایی به ازای هر خودرو بسیار کمتر از این عدد است. حتی در صورت تغییر ساختار صنعت خودرو و ارتباط با زنجیره جهانی، تولید قطعات و سایر فعالیت‌ها ادامه خواهد یافت و اشتغال از بین نخواهد رفت. آدرس غلط دادن درباره تأثیر سیاست‌های ارزی بر اشتغال، تنها برای توجیه اشتباهات سیاست‌گذاری است.

فاطمی تأکید کرد: مافیا نتیجه سیاست‌گذاری اشتباه است، نه نتیجه وجود افراد خاص. اگر ساختارهای فسادزا اصلاح نشوند، حتی اگر افراد را تغییر دهیم، همان روابط ناسالم دوباره شکل خواهد گرفت. سیاست‌گذاری غلط، فضایی را ایجاد می‌کند که افراد از فرصت‌های موجود برای رانت‌جویی استفاده کنند. به‌جای تمرکز بر افراد، باید ساختارهایی که باعث شکل‌گیری مافیا می‌شوند را اصلاح کنیم.

کاکایی: استخدام‌های سفارشی و ناکارآمد، مانع رشد صنعت خودرو شده است

امیرحسین کاکایی، عضو هیئت علمی دانشکده خودرو دانشگاه علم و صنعت در ادامه این نشست گفت: مستند ارائه‌شده تلاش خوبی برای نمایش منصفانه دو طرف ماجرا داشت. معمولاً مستندهایی که درباره صنعت خودرو ساخته می‌شوند، بیشتر به دنبال متهم کردن صنعت و فعالان آن هستند، اما در اینجا تلاش شده تا نگاه متوازن‌تری ارائه شود. با وجود محدودیت‌های تولید، این مستند توانسته فضایی را برای بررسی مسائل صنعت خودرو ایجاد کند و از این نظر قابل‌تقدیر است.

وی با اشاره به آمار نیروی انسانی در صنعت خودرو عنوان کرد: در ایران‌خودرو حدود ۵۰ هزار نفر و در سایپا حدود ۳۰ هزار نفر مشغول به کار هستند، در مجموع ۸۰ هزار نفر، نه ۵۰۰ یا ۶۰۰ هزار نفر. البته صنعت قطعه‌سازی و زنجیره تأمین گسترده‌تر است، اما این عددها نباید بهانه‌ای برای توجیه ناکارآمدی‌ها شود. در بسیاری از موارد، مشکل اصلی تعداد بالای نیروی انسانی نیست، بلکه وجود افراد ناکارآمد، سفارشی و دارای روابط خاص در ساختار اداری شرکت‌هاست که خودشان موجب ناکارآمدی سیستم می‌شوند.

کاکایی با اشاره به نقش سیاست‌گذاری‌های نادرست در مشکلات صنعت خودرو تصریح کرد: در ایران، سیاست‌گذاری‌های غلط و نفوذهای سیاسی بر این صنعت تأثیر منفی گذاشته است. بسیاری از سفارش‌های استخدامی و دخالت‌های غیرکارشناسی، از سوی نمایندگان مجلس و برخی نهادها به خودروسازان تحمیل می‌شود. در سایر کشورها نیز نمایندگان مجلس تلاش می‌کنند برای حوزه انتخابیه خود اشتغال‌زایی کنند، اما تفاوت اساسی در شفافیت و نظارت بر این فرآیند است. در ایران، بسیاری از تصمیمات پشت پرده و بر اساس منافع شخصی اتخاذ می‌شود، بدون آنکه به آینده صنعت و رقابت‌پذیری آن فکر شود.

وی در ادامه افزود: واقعیت این است که صنعت خودرو در ایران اشتغال‌زا بوده و تخمین زده می‌شود که حدود ۵۰۰ هزار نفر به‌طور مستقیم از این صنعت درآمد دارند. البته برخی گزارش‌ها این عدد را تا ۲ میلیون نفر نیز افزایش می‌دهند که شامل زنجیره تأمین و بخش‌های غیرمستقیم است.

کاکایی اظهار کرد: با این حال، مشکل اصلی این صنعت عملکرد ضعیف و سیاست‌گذاری اشتباه است. در برخی دوره‌ها، صنعت خودرو توانسته محرک توسعه صنعتی کشور باشد، اما در بسیاری از موارد، سیاست‌های غلط باعث شده این صنعت به جای توسعه واقعی، به سمت رانت و ناکارآمدی سوق پیدا کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت گفت: مافیا نتیجه سیاست‌گذاری‌های نادرست است، نه صرفاً وجود افراد فاسد. زمانی که ساختار اقتصادی و تصمیم‌گیری بر مبنای رانت و نفوذ باشد، فساد و روابط ناسالم به‌صورت سیستماتیک بازتولید می‌شوند. در بسیاری از کشورها، وجود رانت در برخی بخش‌ها باعث بروز فساد شده، اما تفاوت در نحوه برخورد با این مشکلات و ساختارهای نظارتی است. در ایران، متأسفانه شبکه‌های قدرت و نفوذ، بر اساس سیاست‌گذاری‌های اشتباه شکل گرفته‌اند و اگر این روند اصلاح نشود، تغییر افراد نیز تأثیر چندانی نخواهد داشت.

فاطمی: خصوصی‌سازی واقعی در صنعت خودرو رخ نداده است

فرشاد فاطمی، عضو هیئت علمی دانشگاه شریف، با اشاره به روند خصوصی‌سازی در صنعت خودرو گفت: خصوصی‌سازی واقعی انجام نشده، بلکه اعمال حاکمیت شرکتی بوده است. این فرایند ۱۵ سال طول کشیده و از طریق خرید سهام انجام شده، بدون اینکه اعمال نفوذی در آن رخ دهد.

وی در خصوص سهم کروز در بازار قطعات خودرو افزود: کروز تنها ۵ درصد از قطعات ایران‌خودرو را تأمین می‌کند و در سایپا هیچ سهمی ندارد. برخلاف تصور عمومی، سهم این شرکت در سال‌های اخیر کاهش یافته است. همچنین، ایران‌خودرو خود مالک ۱۷ درصد از بازار قطعات است که نشان می‌دهد انحصار جدی در این حوزه وجود ندارد.

فاطمی درباره ماهیت انحصار در صنعت خودرو بیان کرد: در کشور هفت تا هشت قطعه‌ساز بزرگ وجود دارد که برخی عملکرد بهتری داشته‌اند. در بازار رقابتی، نقش آن‌ها تحت تأثیر سیاست‌های کلان صنعت خودرو قرار می‌گیرد و نمی‌توان آن را انحصار نامید.

وی خاطرنشان کرد: در سطح جهانی نیز شرکت‌هایی مانند هیوندای-کیا و فیات سهم بالایی در بازار دارند، اما در چارچوب رقابت فعالیت می‌کنند. بنابراین، انحصار ذاتاً بد نیست، بلکه سوءاستفاده از آن مشکل ایجاد می‌کند. ابتدا باید انحصار را تعریف کرد و سپس بررسی کرد که آیا در صنعت خودرو ایران سوءاستفاده‌ای رخ داده است یا نه.

کاکایی: خصوصی‌سازی در صنعت خودرو نیازمند شفافیت و سیاست‌گذاری دقیق است

کاکایی، عضو هیئت علمی دانشکده خودرو دانشگاه علم و صنعت در خصوص موضوع ادغام و تأثیر آن بر رقابت در صنعت خودرو گفت: مسئله اصلی این است که آیا ادغام قطعه‌سازان با خودروسازان باعث افزایش رقابت‌پذیری می‌شود یا خیر. اگر هر دو بخش قدرت انحصاری بالایی داشته باشند، این ادغام می‌تواند به نفع مصرف‌کننده باشد، اما اگر قطعه‌سازان قدرت بازار داشته باشند و خودروسازان رقابتی باشند، ممکن است رقابت در بازار خودرو مختل شود.

وی افزود: در بسیاری از موارد، نگرانی اصلی سیاست‌گذاران این است که چه کسی در کشور قدرت اقتصادی پیدا می‌کند. اگر سیاست‌گذاران احساس می‌کنند که یک مجموعه نباید از حدی فراتر رود، باید این مسئله را صراحتاً اعلام کنند تا فضای سرمایه‌گذاری در ابهام باقی نماند.

کاکایی همچنین در مورد سیاست‌های قیمت‌گذاری و تنظیم‌گری بازار خودرو اظهار کرد: به نظر من، این صنعت نیازی به رگولاتوری اقتصادی گسترده ندارد. اما در مورد ادغام‌های فعلی، بررسی دقیق گزارش‌های کارشناسی ضروری است، زیرا ممکن است در برخی موارد، تسلط یک قطعه‌ساز بر تأمین قطعات کلیدی موجب محدود شدن رقابت شود.

عضو هیئت علمی دانشکده خودرو دانشگاه علم و صنعت خاطرنشان کرد: عدم شفافیت در سیاست‌های اقتصادی و ابهام در آینده صنعت خودرو، باعث کاهش انگیزه سرمایه‌گذاری در کشور می‌شود. باید علامت‌های اقتصادی را به‌درستی ارسال کنیم تا فعالان اقتصادی بتوانند بر اساس آن‌ها تصمیم‌گیری کنند.

فاطمی: سیاست‌های متناقض صنعت خودروی ایران را به بحران کشانده است

فرشاد فاطمی، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف با انتقاد از سیاست‌گذاری‌های متناقض در صنعت خودرو بیان کرد: بارها سیاست‌هایی اجرا شده که خلاف اصول اقتصادی بوده و نتیجه آن وضعیت نابسامان فعلی است. به‌جای پرداختن به مسائل اساسی، سیاست‌گذاران با تصمیمات اشتباه، رقابت را از بین برده و مشکلات ساختاری ایجاد کرده‌اند.

وی با اشاره به تجربه جهانی، نقش ادغام‌های عمودی و افقی در رشد صنعت خودرو را مورد بررسی قرار داد و گفت: در دنیا، ادغام‌های موفقی مانند فورد و هیوندای صورت گرفته که رقابت‌پذیری را افزایش داده است، اما در ایران تصمیمات پراکنده و غیرکارشناسی مانند ایجاد خودروسازان متعدد بدون برنامه‌ریزی، موجب اتلاف منابع شده است.

فاطمی همچنین به تأثیر مخرب قیمت‌گذاری دستوری بر صنعت خودرو پرداخت و عنوان کرد: مشکل اصلی، نحوه اجرای سیاست‌های قیمت‌گذاری است. تأخیر در اعلام قیمت‌های جدید، افزایش شدید هزینه‌ها را به صنعت تحمیل کرده و نارضایتی عمومی را در پی داشته است. درحالی‌که سایر کشورها با اتخاذ سیاست‌های منطقی از این چالش‌ها عبور کرده‌اند، ما همچنان گرفتار سیاست‌های ضد و نقیض هستیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف بر ضرورت اصلاح نظام تنظیم‌گری تأکید کرد و افزود: بزرگ‌ترین چالش ما، ضعف شدید در تنظیم‌گری و سیاست‌گذاری کلان است. بدون داشتن یک سیاست پایدار و کارشناسی‌شده، نه خصوصی‌سازی موفق خواهد بود و نه رقابت سالم شکل خواهد گرفت. باید از نگاه‌های سیاسی فاصله گرفت و مسائل اقتصادی را با روش‌های علمی مدیریت کرد.

کاکایی: راهبردهای صنعت خودرو وابسته به روابط خارجی کشور است

کاکایی، عضو هیئت علمی دانشکده خودرو دانشگاه علم و صنعت، در مورد نقش تعرفه‌های وارداتی بر درآمد دولت گفت: اینکه دولت با تعرفه بالا بخواهد درآمد بیشتری کسب کند، منطقی نیست، زیرا با افزایش تعرفه، میزان واردات کاهش می‌یابد و در نهایت درآمدی که انتظار می‌رود، محقق نخواهد شد. بنابراین، این سیاست در صنعت خودرو چندان کارآمد نیست.

وی در ادامه بیان کرد: اگر روابط خارجی کشور بهبود یابد، بازار ۸۰ میلیونی ایران به یک مزیت تبدیل می‌شود. زیرساخت‌های جاده‌ای و راه‌آهن کشور، در کنار نبود خودروسازی بومی در کشورهای همسایه مانند عراق، ترکمنستان، پاکستان و آذربایجان، می‌تواند ایران را به یک قطب خودروسازی منطقه‌ای تبدیل کند. اما در صورت ادامه تحریم‌ها، اقتصاد کشور ضعیف‌تر شده، تولید خودرو با کیفیت پایین‌تری انجام خواهد شد و مردم مجبور خواهند بود هزینه‌های بیشتری برای خودروهای داخلی بپردازند.

عضو هیئت علمی دانشکده خودرو دانشگاه علم و صنعت همچنین به اهمیت سیاست‌های پولی در تعیین ارزش پول ملی اشاره کرد و گفت: مسئله اصلی دلار نیست، بلکه سیاست‌گذاری پولی کشور است که ارزش پول ملی را تعیین می‌کند. حتی اگر ارز بریکس یا روبل جایگزین دلار شود، همچنان مشکلات اقتصادی پابرجا خواهند بود. در شرایطی که تفاوت قیمت داخلی و جهانی کالاهای قابل مبادله زیاد شود، قاچاق، دزدی و فساد افزایش خواهد یافت و به ایجاد مافیا در اقتصاد منجر می‌شود.

فاطمی: تکلیف سیاست و اقتصاد را روشن کنیم / راه‌حل‌های موقت مشکل خودروسازی را حل نمی‌کند

فاطمی، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به سیاست‌های اقتصادی نادرست در صنعت خودرو گفت: ما در ۶۰ سال گذشته تقریباً تمام سیاست‌های اقتصادی غلط را اجرا کرده‌ایم. تجربه‌های ناکام در تعرفه‌گذاری و تخصیص ارز، نشان‌دهنده عدم تعادل اقتصادی در سیاست‌گذاری است. اگر قرار باشد برای صنعت خودرو تصمیم بگیریم، ابتدا باید مشخص کنیم که این صنعت اقتصادی است یا امنیتی و سیاسی، چرا که در وضعیت فعلی، هیچ اصلاحی ممکن نخواهد بود.

وی درباره تأثیر تعرفه‌ها بر بازار خودرو گفت: تعرفه‌گذاری در کشور نه بر اساس منطق اقتصادی، بلکه با هدف جبران عدم تعادل‌ها انجام می‌شود. در برخی موارد، تعرفه واقعی خودرو بسیار کمتر از مقدار اعلامی است. در نتیجه، تصمیم‌گیری‌های اشتباه در این حوزه، موجب تشدید مشکلات صنعت خودرو شده است.

فاطمی بر ضرورت اصلاح ساختاری تأکید کرد و افزود: یکی از مهم‌ترین راه‌حل‌ها، ادغام خودروسازان و کاهش پراکندگی در صنعت است. تجربه کره جنوبی نشان می‌دهد که پذیرش ورشکستگی و ادغام شرکت‌ها، می‌تواند باعث رشد کیفی صنعت خودرو شود. اما در ایران، همچنان شاهد توسعه بی‌برنامه و گسترش سایت‌های تولیدی در شرایط زیان‌دهی هستیم.

وی در پایان با اشاره به روابط اقتصادی ایران و چین گفت: اگر ایران قصد دارد در شرایط تحریم باقی بماند، باید سیاست‌های خود در همکاری با چین را مشخص کند. سیاست‌های متناقض در تعامل با این کشور، فرصت‌های همکاری راهبردی را از بین می‌برد. بدون یک استراتژی مشخص، نه در داخل کشور به رشد کیفی خواهیم رسید و نه در سطح بین‌المللی جایگاهی پیدا خواهیم کرد.