تصویرپردازی در شعر استاد شهریار

بیست و هفتم شهریورماه به مناسبت بزرگداشت شاعر شهیر فارسی سید محمد حسین بهجت تبریزی( شهریار) با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی روز ملی شعر و ادب پارسی نامیده شده است.

سید محمد حسین بهجت تبریزی در سال ۱۲۸۳ در شهر تبریز به دنیا آمد و در ۲۷ شهریور سال ۱۳۶۷ در شهر تبریز به خاک سپرده شد. علاقه بی حد او به اشعار حافظ بر شیوه شاعری و زندگی هنری او تاثیر بسزایی داشته است تا جایی که شهریار تخلص را با تفالی بر دیوان حافظ برای خود برمی گزیند.
شهریار و هنر
شهریار به هنرهایی از جمله: شعر، موسیقی و خوشنویسی علاقه داشته و خط نسخ، نستعلیق و تحریری را خوب می نوشته، به طوری که قرآن را به خط خودش کتابت کرده است.

ویژگی های شعر شهریار

دیوان اشعار او شامل شعرهای فارسی و ترکی در قالب کلاسیک و نو است. سبک و سیاق شاعری دلکش و دلنشین شهریار از جوانب مختلف قابل بررسی است.
رویکرد های مذهبی - شیعی، زبان روان و صمیمی، تجربه های عاطفی و انعکاس شعر فاخر کلاسیک به ویژه(حافظ) در اشعارش مخاطبان زیادی را مجذوب آثار او کرده است.
این شاعر ایرانی غزلهای دلنشین بسیاری سروده است که یکی از آثار زیبایش در وصف مولای متقیان حضرت امیرالمومنین علی(ع) ، با مطلع " علی ای همای رحمت، تو چه آیتی خدا را " از نمونه بارز این اشعار است و منظومه ترکی "حیدربابا" به نام کوهی در زادگاهش است که یکی از زیباترین اشعار شهریار به زبان مادری اوست.
َ
صور خیال در غزل های شهریار

باید به زوایای مختلف شعری او، تصویر پردازی های شاعرانه را نیز افزود. یکی ازعوامل برجسته زیبایی اشعار شهریار، گیرایی تصویرها و ایماژهای شعری اوست که با تار و پود سایر عناصر شعر چنان گره خورده است که کلیتی هماهنگ و خلل ناپذیر ایجاد کرده است و هم ذات پنداری خواننده را برانگیخته می‌کند.

۱- تصویر های توام با همدلی

وقتی به مجموعهء غزل‌های شهریار می‌نگریم ، پررنگ ترین وجه صور خیال که رخ می‌نماید وجه عاطفی تصاویر است. صور خیال در اشعار شهریار عمدتاً بر پایه همدلی شکل گرفته است، بدین معنی که شاعر آنچه را که در طبیعت و در اطراف خود یا حتی در خیال خود می‌بیند، همسو و هم‌جهت با حال و هوای عاطفی خود در می یابد.
تشخیص ها، استعاره‌های مکنیه و تشبیه ها در این زمینه او را یاری می کند تا با فرافکنی احساس خود طبیعت را با خود همراه و همدل سازد. او شاعری احساس گرا و رمانتیک است، اما تصویر های شعریش را برای وصف طبیعت به کار نمی برد، بلکه طبیعت در شعر او جان تازه می گیرد و سرشار از اندوه شاعرانه می شود و با شاعر احساسات مشترک پیدا می‌کند.
ویژگی ای که سبب می‌شود تصویر پردازی با چنین کیفیتی شکل بگیرد احساسات ناب و تجربه شده شاعر است. عنصر عاطفه در شعر شهریار چنان قوی است که همه زوایای شعر او را تحت تاثیر قرار می دهد. از دیگر خصوصیات این نوع از ایماژهای شعر شهریار اتقان و استحکام تصاویر در محور عمودی شعر است، چنان که قابل جایگزینی و جانشینی با تصویرهای مشابه نیستند. تصویرها در آغاز شعر شکل می گیرند، در محور عمودی رشد می کنند، در عنصر عاطفه شعر محو می شوند و در نهایت با هماهنگی نفوذناپذیری به باور قلبی خواننده راه می یابند.

دکتر محمود فتوحی در کتاب"بلاغت تصویر" مثال شایسته‌ای برای خلق تصاویر همدلانه در شعر شهریار بیان کرده است:

امشب ای ماه به درد دل من تسکینی / آخر این ماه تو همدرد من مسکینی

کاهش جان تو من دارم و من می دانم / که تو از دوری خورشید، جهان میبینی

توهم ای بادیه پیمای محبت چون من / سر راحت ننهادی به سر بالینی

همه در چشمه مهتاب غم از دل شویند / امشب ای مه تو هم از طالع من غمگینی

من مگر طالع خود را در تو توانم دیدن / که توام آینه بخت غبار آگینی

می‌بینیم که این شعر شهریار تصویر ماه را همچون قلب اندوهگین خود ترسیم کرده است و به زیبایی، خواننده را به این باور می رساند که ماه و شهریار هر دو از درد مشترکی رنج می برند.

۲- تصاویر کلاسیک

با همه این اوصاف صور خیالی که شهریار می آفریند، روی دیگری هم دارد که شاید توجه خواننده را بیش از هر ویژگی دیگری به خود جلب کند و آن، تصویر هایی در قالب تشبیه و استعاره از نوعی است که در شعر کلاسیک فارسی رایج است. ایماژهایی که در شعر فارسی کلیشه شده اند و در همه اشعار لیریک فارسی به چشم می‌خورند. سنگ بنای اولیه تصویرپردازی شعری اوست، اما همان عاطفه قوی و پر رنگ شهریار است که جلوه ای تازه به این ایماژهای قدیمی می‌بخشد. شهریار را حسن ختامی بر شعر کلاسیک می‌شناسند، پس طبیعی است که بنیان شعری او بر شالوده تصویری سازی قدما باشد، اما آنچه باعث تمایز شعر او با اشعار شعرای سلف خویش است، همان عاطفه متفاوت شعری اوست. تصاویر کلیشه ای در پرتو عاطفه لطیف شاعرانه او درخششی تازه می یابند. رنگ و بوی نوی تصاویر شعری اوست که نام شهریار را بر ناصیه شعرهایش می نویسد و سبب تمایز او با گذشتگان می شود.
چنانکه بهجت، خود در توصیف شیوه شاعریش می گوید:

گر من از عشق غزالی غزلی ساخته ام / شیوه تازه ئی از مبتذلی ساخته ام

گرچه چشمش بسپیدی زده‌ام نقش سیاه / چون نگاهش غزل بی بدلی ساخته ام

گر چو زنبور به نیشم بنوازند رواست/ زانکه چون نوش لبانش عسلی ساخته ام

شکوه دو مذهب درویش حرام است ولی / با چه یاران دغا و دغلی ساخته ام

ادب از بی ادب آموز که لقمان گوید: / از عمل سوخته عکس العملی ساخته ام

*دبیر زبان و ادبیات فارسی شهرستان امیدیه