غیاث‌الدین جمشید کاشانی مردی از جنس آسمان؛ از اختراع نخستین ماشین‌حساب آنالوگ تا تکمیل عدد «پی» تا ۱۶ رقم اعشار

به گزارش مهر، کاشان به عنوان نخستین خاستگاه تمدن بشری و مکانی که نخستین پایه‌های شهرسازی نوین در سطح جهان در آنجا شکل گرفت مهد مفاخر و بزرگان بسیاری بوده است؛ بزرگ مردانی که به فرموده رهبر معظم انقلاب جوانان کاشانی به عنوان نوادگان آنها، جزو سلسله پرافتخار دانش و معرفت در کشور هستند؛ یکی از این مفاخر و دانشمندان بزرگ دیار نخستین‌ها که رهبر معظم انقلاب با اشاره‌ای مستقیم از او به عنوان ریاضیدان برجسته و معروف قرون گذشته یاد کردند، حکیم غیاث‌الدین جمشید کاشانی بود.

غیاث‌الدین جمشید بن مسعود بن محمود بن محمد طبیب کاشانی در اواخر قرن هشتم هجری قمری در کاشان به دنیا آمد؛ وی یکی از دانشمندان برجسته علم ریاضیات و نجوم در ایران بود که دارای اختراعات فراوانی در این دو شاخه از علم بود.؛ «غیاث الریاضیین»، «بطلمیوس ثانی»، «قدوة المهندسین»، «ملک الحکما» و غیره از جمله القابی است که برای این دانشمند فرهیخته کاشانی به کار برده شده است.

تبحر و مهارت این دانشمند بزرگ و حکیم فرزانه در علم نجوم و ریاضیات به حدی بود که در زمان خود به یکی از بزرگان و سرآمدان این علوم تبدیل شد و با سعی و تلاش او بود که یکی از پیشرفته‌ترین و مجهزترین رصدخانه‌های آن زمان در سمرقند احداث شود.

به گفته بسیاری از کاشان و ایران شناسان غیاث‌الدین جمشید کاشانی که در نوشته‌های غربی از او به عنوان الماسی یاد می‌کنند، بزرگترین و جهانی‌ترین شخصیت تاریخ کاشان و از جمله بزرگترین چهره‌های علمی ایران و جهان اسلام در طول تاریخ است.

از جزئیات زندگی غیاث‌الدین جمشید کاشانی اطلاعات دقیقی در دسترس نیست

یک کارشناس ارشد تاریخ علم در گفت و گو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه از جزئیات زندگی غیاث‌الدین جمشید کاشانی اطلاعات دقیقی در دسترس نیست، اظهار داشت: آنچه از برخی نسخ خطی استنباط شده است این دانشمند فرزانه در سحرگاه ۱۹ رمضان سال ۸۳۲ قمری در رصدخانه سمرقند درگذشته است.

وی با اشاره به نامه نگاری‌های غیاث‌الدین جمشید کاشانی در مدت اقامت خود در سمرقند به پدر خود ابراز داشت: او در این نامه نگاری‌ها به مسائلی اشاره کرده است که در مدت دو سال اقامت در سمرقند توانسته است آنها را حل کند.

محمدرضا عرشی افزود: این دو نامه به کوشش دکتر محمد باقری تصحیح و تشریح شده و در کتابی به نام «از سمرقند به کاشان» منتشر شده است.

تعیین عدد «پی» تا ۱۶ رقم اعشار توسط غیاث‌الدین جمشید کاشانی

این کارشناس ارشد تاریخ علم و محقق آثار غیاث‌الدین جمشید کاشانی تاریخ علم در ادامه با بیان اینکه در بخش ریاضیات نیز غیاث‌الدین جمشید کاشانی «الرسالة المحیطیة» را در سمرقند تألیف کرد، تصریح کرد: کاشانی در این رساله توانست عدد «پی» را تا ۱۶ رقم اعشار به دست آورد به نحوی که تا ۱۵۰ سال بعد از او کسی نتوانست به این موفقیت نائل شود.

وی با اشاره به اینکه کاشانی در این محاسبه از ابزارهای ابتدایی علم محاسبات برای تعیین مقدار دقیق عدد «پی» استفاده کرد، بیان داشت: او در محاسباتش برای مقدار دقیق این عدد از مرز جذر گرفتن تجاوز نکرد و برای نخستین بار کسرهای اعشاری را که خود ابداع کرده بود در این رساله به‌کار برد.

اختراع روشی در ریاضی که توسط اروپایی‌ها بازاختراع شد!

عرشی در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه این دانشمند بزرگ ایران اسلامی کتاب مفتاح‌الحساب را در سال ۸۳۰ هجری قمری تألیف کرد، یادآور شد: این رساله به منزله دانشنامه ریاضی تا زمان وی بود به نحوی که کاشانی در این رساله اختراع روش کنونی پیدا کردن ریشۀ n ام عدد دلخواه را ارائه کرده است.

وی با اشاره به اینکه این روش اساساً همان روشی است که صدها سال بعد توسط پائولو روفینی ایتالیایی و ویلیام جرج هورنر انگلیسی مجدداً اختراع شد، ادامه داد: این روش محاسبات امروزه به عنوان روش روفینی- هورنر نامیده شده و مورد استفاده تمامی دانشمندان علم ریاضی قرار می‌گیرد.

کاشانی‌ها مخترع روش‌های چهار عمل اصلی حساب هستند

این کارشناس ارشد تاریخ علم با بیان اینکه کاشانی در این کتاب روش‌های قدیمی انجام چهار عمل اصلی را تکمیل و تصحیح و روش‌های جدیدی برای آنها اختراع کرد، افزود: در واقع باید کاشانی را مخترع روش‌هایی دانست که امروزه برای انجام چهار عمل اصلی حساب به کار می‌رود.

یک پژوهشگر علم نجوم و مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان نیز در گفت و گو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه غیاث‌الدین یکی از دانشمندانی بوده است که به طور اختصاصی در علم ریاضیات و نجوم فعالیت داشته است، اظهار داشت: در آن زمان نجوم را قسمتی از علم ریاضیات می‌دانستند و علم هیئت نیز مهمترین بخش نجوم در آن زمان بود.

وی با بیان اینکه غیاث‌الدین جمشید کاشانی رساله «سُلّم السَما» یا «نردبان آسمان» را به زبان عربی تألیف کرده است، ابراز داشت: او همچنین رساله مختصری درباره علم هیئت را نیز به زبان فارسی تألیف کرده است.

اختراع ابزاری برای تعیین موقعیت نسبی ماه، خورشید و سیاره‌ها

ایرج صفایی با اشاره به اختراعات ابزارهای نجومی توسط غیاث‌الدین جمشید کاشانی تصریح کرد: یکی از این ابزارها که به «جام جمشید» نیز معروف است مربوط به تعیین موقعیت نسبی ماه، خورشید و سیاره هاست که با استفاده از این ابزار موقعیت نسبی ماه و خورشید و به تبع آن رویدادهایی مثل ماه گرفتگی و خورشیدگرفتگی قابل تعیین و تشخیص بود.

اختراع اولین ماشین حساب آنالوگ ساخته شده توسط بشر

وی یکی دیگر از ابزارهای اختراع شده توسط غیاث‌الدین جمشید کاشانی را «لوح اتصالات» نامید و خاطرنشان کرد: به جرأت می‌توان گفت این ابزار اولین ماشین حساب آنالوگ ساخته شده توسط بشر تا آن زمان بود.

این پژوهشگر علم نجوم با اشاره به ساخت رصدخانه سمرقند با همکاری غیاث‌الدین جمشید کاشانی بیان داشت: این رصدخانه یکی از پیشرفته‌ترین مراکز رصد ماه و خورشید و ستارگان تا آن زمان بود که بعد از کاشانی نیز مورد استفاده بسیاری از علاقمندان به علم نجوم قرار گرفت.

ساخت بزرگترین ابزار نجومی تا قبل از رادیو تلسکوپ‌ها در رصدخانه سمرقند توسط غیاث‌الدین جمشید کاشانی

صفایی با بیان اینکه ابزار پیشرفته به کار رفته در رصدخانه سمرقند از نمونه‌های برجسته زمان و حتی سال‌ها بعد از خود بود، یادآور شد: برای نمونه برج اصلی این رصدخانه با قطری حدود چهل و شش متر ساخته شده بوده و سُدس فخری این رصدخانه به شعاع حدود چهل متر بزرگترین ابزار اندازه گیری نجومی از دوران قدیم تا قبل از ساخت رادیوتلسکوپها در عصر حاضر بود.

تأسیس مرکز بایگانی، پژوهش و نشر میراث علمی غیاث‌الدین جمشید کاشانی در رصدخانه دانشگاه کاشان

وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به لزوم پاسداشت و نگهداری و آثار مربوط به دانشمندان بزرگ ایران و معرفی آن به دیگران افزود: به این منظور مرکز بایگانی، پژوهش و نشر میراث علمی غیاث‌الدین جمشید کاشانی در رصدخانه دانشگاه کاشان ایجاد شده است.

مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان با بیان اینکه علاقه مندان به علم نجوم و ریاضی از آثار جمع آوری شده در این مرکز می‌توانند به رایگان استفاده کنند، گفت: در این مرکز ۳۲ مقاله به زبان انگلیسی، شش مقاله به زبان عربی و ۴۵ مقاله نیز به زبان فارسی درباره زوایای مختلف شخصیت علمی و فرهنگی غیاث‌الدین جمشید کاشانی و همچنین موضوعات مرتبط با کشفیات و پژوهش‌های این دانشمند برجسته ایرانی جمع آوری شده است.

وی همچنین با اشاره به کتاب و رساله‌های جمع آوری شده توسط این مرکز به منظور بهره مندی علاقه مندان، دانشجویان و محققین علم ریاضیات و نجوم بیان داشت: ازجمله تحقیقاتی که در جهت اهداف این مرکز در این رصدخانه صورت گرفته است می‌توان به طراحی و ساخت «زرقاله» به عنوان یکی از ابزارهای نجوم قدیم که کاشانی در یکی از آثار خود بدان اشاره نموده نام برد.

مفاخری که جز نامگذاری چند معبر و خیابان سهم دیگری در زندگی امروزه ما ندارند

به نظر می‌رسد با توجه به شخصیت برجسته دانشمندان و مفاخر کاشان که به فرموده رهبر معظم انقلاب جزئی از یک سلسله پرافتخار هستند، اقدامات و فعالیت‌های پیوسته‌ای برای ارج نهادن به مقام شامخ آنها باید انجام شود؛ متأسفانه در این حوزه و به منظور معرفی مفاخر کاشانی حداقل به خود مردم منطقه به جز برگزاری چند کنگره که طول چند سال گذشته انجام شده است هیچ اقدام جدی دیگری به سرانجام نرسیده است.

غیاث‌الدین جمشید کاشانی، ملامحسن فیض کاشانی، محتشم کاشانی و بسیاری دیگر از مفاخر و فرهیختگان این مرز و بوم هیچ اثر و جایگاهی از آنان به جز نامگذاری چند معبر و خیابان نیست و این به هیچ عنوان زیبنده شهری که داعیه نخستین تمدن بشری را دارد نیست.

امثال غیاث‌الدین جمشید کاشانی‌ها متأسفانه در بین مردم و دلسوزان فرهنگ و متولیان امر تا حد بسیار زیادی مظلوم و مهجور واقع شده‌اند به نحوی با برگزاری برنامه‌های مختلف فرهنگی، هنری و علمی یاد این بزرگواران را در ذهن و جان مردم زنده نگه داشت.

حداقل انتظار فرهنگ دوستان و پژوهشگران تاریخ تمدن و علم ایران اسلامی این است که در تقویم رسمی کشور نام و یادی از این دانشمند برجسته آورده شود تا به این بهانه جایگاه رفیع علمی و شخصیتی این حکیم فرزانه و دانشمند گرانقدر بیش از پیش برای نه مردم کاشان و ایران بلکه برای همه مردم جهان هویدا شود.