حقوق محیط زیست از نگاه قرآن

‌محور بحث در یادداشت حاضر‌، تحلیل و بررسی حقوق محیط زیست از نگاه قرآن می باشد . سوال اساسی این است که از منظر شریعت اسلام ، حقوق محیط زیست از چه جایگاهی برخوردار است ؟

بی گمان محیط زیست یکی از نعمت های الهی است که ضرورت استفاده صحیح و منطقی ازآن ، شکر گذاری در برابر این نعمت بزرگ محسوب می شود . به علاوه ، حفظ و آبادکردن آن ریشه در جهانبینی توحیدی و الهی دارد ، لذا استفاده از نظام طبیعت بر محور عدالت زیست محیطی ، استفاده عاقلانه از محیط زیست و نگاه به محیط زیست به عنوان یک امانت الهی و ترغیب انسان به آباد کردن آن ضرورتی انکارناپذیر است‌.

الف‌: محیط زیست یکی از مخلوقات الهی‌:

خداوند در آیه ۱۹ سوره حجر می فرماید : وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَيْنا فِیها رَواسِيَ وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ كُلِّ شَيْ‌ءٍ مَوْزُونٍ و زمین را گستراندیم ودر آن کوه‌هاى استوار قرار دادیم و از هر چیز سنجیده و به اندازه ، رویاندیم.

همچنین آیه ۵۳ سوره نحل می فرماید‌: وَ مَابِکُم مِّن نِعمَهٍ فَمِنَ اللهِ طبیعت و آنچه در آن است از مصادیق نعمت های الهی برای بشر است‌.

به علاوه در آیه ۹۹ سوره انعام آمده است‌: وَ هُوَ الَّذِی أنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأخرَجنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیءٍ…

اوست خدایى که از آسمان باران فرستاد و به وسیله آن، گیاهان گوناگون رویاندیم ؛ و از آن ، ساقه‌ها و شاخه‌های سبز، خارج ساختیم؛ و از آنها دانه‌های متراکم، و از شکوفه نخل، شکوفه‌هایی با رشته‌های باریک بیرون فرستادیم‌.

همین مفهوم عینا در آیات ۴۹ سوره قمر‌، ۳۰ سوره انبیاء و ۱۵ سوره ملک اشاره شده است‌.

قرآن کریم از آسمان، ستارگان، خورشید، ماه، ابر، باران، جریان باد ،گیاهان و حیوانات یاد نموده و بر ضرورت اندیشه و تفکر در مورد آنها تاکید نموده است . با این توصیف ، طبیعت ، آیه و نشانه ی محسوسی از قدرت و حکمت خداوندی محسوب می شود که در نظام تکوینی خویش ، موجودات کوچک و بزرگ را از حیات برخوردار کرده است . . این نظام تکوینی الهی ، امر مقدسی تلقی می گردد که انسان ها باید تمامی فعالیت های خود را در روی زمین بر پایه آن انجام دهند . بر این اساس ، آلوده نمودن عناصر طبیعت چون آب، خاک، هوا و تخریب محیط زیست نوعی تجاوز و تعدی به نظام تکوینی الهی می باشد .

ب - پیوند محیط زیست با موضوع خلیفه الله بودن انسان‌:

مطابق آموزه های قرآنی و دینی ، انسان یکی از پدیده های زمینی است و از خاک آفریده شده است و برگشت انسان پس از حیات نیز به زمین خواهد بود . بر همین اساس ، قرآن کریم ، مبداء آفرینش انسان را خاک معرفی کرده است ؛ همچنان که آیه ۵۹ سوره آل عمران می فرماید : انَّ مَثَلَ عِیسى‌ عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ‌ همانا مَثلِ آفرینش عیسى نزد خداوند ، همچون مَثلِ آفرینش آدم است که او را از خاک آفرید و سپس به او فرمود: موجود باش‌، پس موجود شد.

به علاوه آیه ۳۰ سوره بقره می فرماید : وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً

به یاد بیاورهنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت: من در روی زمین، جانشینی قرار خواهم داد‌.

خلیفه در این آیه به صورت مفرد آمده است و به نظر می رسد که تنها بر آدم انطباق دارد‌.

مضافا ، آیات زیادی از قرآن کریم به تسخیر موجودات برای انسان اختصاص یافته است‌؛ به طور مثال‌:

خداوند در آیه ۲۰ سوره لقمان می فرماید : أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ

آیا ندیدید خداوند آنچه را در آسمانها و زمین است مسخّر شما قرار داده ، و نعمتهای آشکار و پنهان خود را به طور فراوان بر شما ارزانی داشته است؟!

همچنین آیه ۱۳ سوره جاثیه می فرماید : وَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ إِنَّ فِی ذلِكَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ و آنچه در آسمانها و زمین است تمام را مسخّر شما گردانید و اینها همه از سوی اوست.

بر این اساس‌، آن قدر به شما شخصیت و ارزش و عظمت داد که تمام موجودات عالم هستی را مسخّر و در مسیر منافع شما قرار داد و فرمانبردار شما ساخت‌، تا از مواهب او بهره گیرید‌.

با این توصیف ، یکی از جلوه های تسخیر موجودات ، آسمان ها و زمین برای انسان ، تسخیر علمی آنهاست ؛ یعنی انسان از چنان ظرفیت و استعداد علمی برخوردار است که می تواند به سنت ها و قوانین حاکم بر موجودات طبیعی ، علم پیدا کند، اما متأسفانه بشر با سوءاستفاده از ظرفیت علمی خود با ساخت و به کارگیری بمب های اتمی و شیمیایی، به حیات زیستی و ساختمان آفرینشی موجودات زنده به شدت آسیب می رساند. این نحوه رفتار با موجودات زنده، با هدف تسخیر موجودات برای انسان منافات دارد؛ زیرا این ظرفیت علمی برای شکوفایی طبیعت و توسعه ی حداکثری آن پیش بینی شده است نه برای نابودی و از بین بردن طبیعت‌.

ج‌: انسان حافظ محیط زیست‌:

خداوند در آیه ۷۲ سوره احزاب می فرماید‌: « إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ ......

ما امانت الهی را بر آسمانها و زمین و کوه‌ها عرضه داشتیم، آنها از پذیرش آن سر برتافتند، و از آن هراسیدند؛ امّا انسان آن را بر دوش کشید‌.

بر این اساس پذیرش مسئولیت و تعهد الهی یک امانت محسوب می شود و یکی از مهمترین مصادیق تعهد و امانت ، حفظ و پاسداری از محیط زیست می باشد . زیرا مطابق مبانی شریعت اسلام محیط زیست امانت الهی و انسان امانت دار باری تعالی است‌.

به علاوه خداوند در آیه ۵۶ سوره اعراف می فرماید :

« وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ » و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید و ........

یکی از مصادیق عدم افساد و اصلاح زمین این است که انسان باید مراقبت های لازم را نسبت به طبیعت و محیط اطراف خود اعمال نماید‌.

همچنین آیه ۶۱ سوره هود می فرماید‌: « هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فِیها » او خدایی است که شما را از زمین بیافرید و آباد ساختن آن را بر عهده شما قرار داد‌.

مطابق این آیه خداوند ، اختیار عمران و آبادی زمین را به انسان تفویض نموده است . بدیهی است حاکمیت نظام اسلامی باید با برنامه ریزی کلان و و دراز مدت بسترهای لازم را برای استفاده بهینه از طبیعت فراهم نموده و در حفظ تعادل زیست محیطی و رشد و شکوفایی آن نقشی موثرداشته باشد‌.

به علاوه قرآن کریم در آیه ۸۷ سوره مائده ، تجاوز به حریم طبیعت و ضایع ساختن و تخریب منابع زیستی را اعتداء و از مصادیق« ظلم » دانسته است؛ چنانکه می فرماید: « یا أَيُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَيِّباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ » منابع پاکیزه ای که خداوند در اختیار شما قرار داده است را ضایع نکنید و ازحدود خویش تجاوز نکنید‌.

بی گمان مبنای فقهی و حقوقی حفظ محیط زیست و آسیب نرساندن به طبیعت ، قاعده ی «لاضرر ولاضرار فی الاسلام» می باشد لذا هرگونه تعدی و تفریط و استفاده غیر متعارف از منابع طبیعی ناقض حکم شریعت بوده و ضمان آور است‌.

در قوانین موضوعه نیز بر اهمیت حفظ و حراست محیط زیست تاکید شده است ، برای مثال ماده ۱۳ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست و مواد ۳۰، ۳۱ و ۳۲ آئین نامه جلوگیری از آلودگی هوا، مواد ۱۵، ۴۴ و ۵۰ حفاظت محیط و بهره برداری از جنگل و مراتع مبیّن این موضوع است.

به عنوان نتیجه بحث می توان گفت از نظر آموزه های دینی و قرآنی‌:

اولا : محیط زیست یکی از مخلوقات الهی است‌.

ثانیا: انسان جانشین و خلیفه خداوند در عمران و آبادنی زمین است‌. بی گمان این صفت جانشینی ایجاب می کند که این امانت الهی را به بهترین شیوه حفظ نموده و در حفظ و نگهداری آن بر اساس استانداردهای

روز جهانی و منطبق با دانش روز بشری کوشا باشد‌.

*‌نایب رئیس اتحادیه سراسری کانون‌های وکلای دادگستری ایران(اسکودا)