نقش جهاد سازندگی در دفاع مقدس

به‌گزارش ایران، نسل انقلاب به خوبی به یاد دارد که جهادسازندگی ابتدا یک اهتمام همگانی و آمیخته با روح ملی بود. از این‌رو از صبح پیروزی انقلاب گروه‌های خودجوش که یکدیگر را در انجمن‌های دانشجویی یا هیأت‌های مذهبی و مساجد و... یافته بودند باهم قرار گذاشتند تا برای سازندگی عقب ماندگی‌های زندگی جمعی بر اثر غفلت‌های رژیم شاه به مناطق محروم و دور افتاده و روستایی بروند و با کار جهادی و ایثارگرانه طعم زندگی یکسان با مردم و مناطق برخوردار را به همگان بچشانند. عبدالله فاتحی که خود از بنیانگذاران اولیه این حرکت سازنده و مردمی است در اقدامی شایسته به تدوین تاریخ و خدمات جهادگران جهادسازندگی پرداخته و کار برجسته و جهادی مردان و زنان جهادگر در طول ۸سال دفاع مقدس و قبل و بعد از آن را در ۵ جلد ثبت و منتشر کرده است. این مجموعه افتخارات این نهاد را به شکلی مطلوب تدوین نموده و در دسترس عموم قرار گرفته است. به‌ همین مناسبت گفت‌و‌گویی با ایشان انجام داده‌ایم که از پی‌ می‌آید.

چه نسبتی میان جهادسازندگی و شعارهای انقلاب وجود داشت که از جمله اولین نهادهای شکل گرفته بعد از انقلاب، چه به‌صورت خودجوش و مردمی وچه به‌ صورت رسمی، جهاد سازندگی بود؟
شعارهای انقلاب اسلامی به طور مشخص حول و حوش چند محور اساسی بود. از جمله مبارزه با نظام شاهنشاهی، مبارزه با ظلم و استبداد، مبارزه با اشرافی گری و مبارزه با فقر و محرومیت و تأمین آزادی‌های سیاسی، شعارهای انقلاب را شکل می‌دادند. در این بین مبارزه با اشرافی گری و سرمایه سالاری غربی، یکی از شعارهای اصلی بود که همه گروه‌های مبارز و ضد نظام شاهنشاهی روی آن تأکید داشتند، ترکیب جمعیت شهری به روستایی در کشور قبل از پیروزی انقلاب سی وپنج به شصت و پنج بود و این به معنی آن بود که بخش ۶۵ درصدی جمعیت کشور در مناطق روستایی و عمدتاً محروم زندگی می‌کردند. به همین دلیل در شهرهای بزرگ حاشیه نشینی و حلبی آبادها شکل می‌گرفت. شما با فاصله کوتاهی از شهرهای بزرگ و حتی پایتخت می‌توانستید این فقر را ببینید، روستاهای ما که دوسوم جمعیت کشور را درخود جای داده بود، فاقد هرگونه امکانات رفاهی و حتی امکانات اولیه آموزشی، بهداشتی و درمانی بود. امکاناتی از قبیل مدرسه، جاده و راه‌های ارتباطی، درمانگاه و پزشک، آب آشامیدنی و برق در اکثر روستاها وجود نداشت. نبود درآمد و بیکاری، معیشت روستاییان را به بدترین وضع رسانده بود. روستاییان حتی برای فروش محصولات تولیدی خود امکان تردد ، جاده و وسیله حمل‌ونقل نداشتند و مجموعه این مشکلات موجب مهاجرت روستاییان به حاشیه شهرها می‌شد و همین موضوع هم باعث به‌وجودآمدن چهره ناموزونی در شهرها شده بود. فقرمطلق از سویی و رفاه و ثروت‌اندوزی و اشرافی گری وبرخورداری بی‌حد و حصر قشری خاص مسائلی بود که گروه‌های مبارز را به اعتراض به عملکرد نظام شاهی وامی داشت و برای محکومیت عملکرد نظام پهلوی به عرصه مبارزه می‌کشید. به‌همین خاطر حاشیه شهرها و حلبی آبادها انگیزه‌ای برای مبارزه با رژیم شاه بود و مبارزین از این نمادهای تبعیض اجتماعی برای مبارزه الهام می‌گرفتند و در عین حال درصدد رفع فقر آنان بو‌د. این نسبت‌ها برقرار بود تا اینکه انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی به پیروزی رسید و تشکیل جهادسازندگی ۴ ماه پس از پیروزی انقلاب پاسخ به این مشکلات و محرومیت‌ها و فقرمطلق در جای‌جای کشورمان بود. فعالیت‌های جهادسازندگی توسط نیروهای انقلابی و دانشجویان مسلمان از همان روزهای اول پیروزی انقلاب به‌طور غیررسمی آغاز شده بود تا اینکه پس از انسجام جهادگران و جمع‌بندی تجربیات در۲۷ خردادماه ۱۳۵۸ توسط امام خمینی تأسیس نهاد جهادسازندگی رسماً اعلام شد.

فعالیت‌های جهادی بلافاصله بعد از پیروزی انقلاب چه ضرورتی داشت و با چه رویکردی آغاز شد؟
تأسیس نهاد جهادسازندگی درواقع ایجاد یک ظرفیت بود برای شکل دهی و ساماندهی همه فعالیت‌های پراکنده نیروهای انقلابی که در زمینه فقرزدایی و محرومیت زدایی فعالیت می‌کردند و یک اقدام منحصر به فرد برای حضور آحاد مردم کشور در کمک‌رسانی به محرومان و از نظر سیاسی نیز حضور مردم در صحنه‌های انقلاب بود. جهادسازندگی نهادی بود که مأموریت داشت همه اقشار مردم بخصوص جوانان و دانشجویان و دانش‌آموزان را در خود جای دهد و برای هریک از اقشار مردم اعم از استاد، دانشجو، دانش‌آموز، افراد با تخصص‌های مختلف، مشاغل آزاد، کارمندان، کارگران، کشاورزان و حتی زنان جامعه برنامه‌ریزی کند و در جهت بهره‌برداری از ظرفیت‌های به‌وجود آمده برای رفع محرومیت اقشار مختلف وارد عمل شوند. لذا مهم‌ترین رویکرد جهادسازندگی مردمی بودن، خالصانه کارکردن، اهمیت دادن به هدف اصلی و پرهیز از بوروکراسی اداری و تشریفات زائد اداری بود، در پیام امام خمینی(ره) برای تشکیل جهادسازندگی چند نکته اساسی وجود دارد؛ اینکه «ما باید متوسل بشویم به مردم...، ما باید به همت ملت آن خرابی‌ها را ترمیم کنیم، ناچاریم که به ملت متذکر بشویم برای سازندگی...، همه باهم باید تشریک مساعی کنند و این ایران را که خراب شده است بسازند...، همه موافق باشند که در این جهادسازندگی شرکت کنند و آن خرابه‌ها را بسازند و برادران خودشان را کمک کنند که شاید هیچ عبادتی بالاتر از این عبادت نباشد، بلکه من می‌خواهم از اشخاصی که برای زیارت‌ها، برای مکه معظمه، برای مدینه منوره می‌خواهند بروند لکن به‌طوراستحباب من می‌خواهم از آنها تقاضا کنم که شما برای ثواب می‌خواهید بروید مکه مشرف بشوید، می‌خواهید بروید مدینه منوره، عتبات عالیات مشرف بشوید امروز ثوابی بالاتر از اینکه به برادرهای خودتان کمک کنید نیست و این سازندگی را همه باهم شروع کنید که ایران خودتان ساخته بشود و برادرهای خودتان نجات پیدا بکنند...» همین پیام امام خمینی(ره) رویکرد اصلی بود و شعار اصلی جهادسازندگی (همه باهم جهادسازندگی) ازهمین پیام امام استخراج شد و در آرم جهادسازندگی جای گرفت.

البته باید اذعان داشته باشیم جوانان و نیروهای جهادسازندگی با‌وجود ساده زیستی و مردمی بودن از بهترین دانشجویان و اغلب افراد نخبه بودند که با انگیزه انقلابی وارد جهادسازندگی شدند و وجود همین نیروهای نخبه و برجسته علمی و تجربی بود که جهادسازندگی توانست درمدت عمرکوتاه خود با سازماندهی بی‌نظیر و با استقرار نیروهای خود در دورافتاده‌ترین نقاط محروم کشورمان بیشترین خدمات را ارائه کند، جهادسازندگی برای اجرای خدمات خود واحدهای تخصصی ازجمله کمیته عمران، کمیته بهداشت و درمان، کمیته برق‌رسانی روستایی، کمیته آبرسانی، کمیته فرهنگی آموزشی، کمیته کشاورزی، کمیته امور دام و کمیته صنایع روستایی را ایجاد کرد و هر یک از جهادگران بنا به تخصص و علاقه خود در یکی از این کمیته‌ها فعالیت می‌کردند. نکته مهم دیگر اینکه سازوکار اداری جهادسازندگی نیز یک سازوکار منحصر به فرد بود به این معنی که علاوه بر نیروهای دائمی جهادسازندگی با ظرفیت‌سازی و برنامه‌ریزی خوبی که انجام شده بود، نیروهای مردمی متناسب با توان تخصصی و وقت‌شان می‌توانستند در طول ماه یا هفته در مناطق مختلف حضورداشته باشند و در طرح‌ها و برنامه‌های جهادسازندگی مشارکت کنند. از این رو طرح‌های عمرانی و کشاورزی با کمترین هزینه و کمترین زمان و بادقت مناسب پیش می‌رفت چون هر یک از طرح‌ها یک ناظر و طراح متخصص مقیم داشت که برهمه طرح‌ها وفعالیت‌ها نظارت داشت. ما وقتی از رویکرد جهادسازندگی صحبت می‌کنیم باید بگوییم در واقع رویکرد مردم محور بود. بدین معنی که در گذشته قبل از پیروزی انقلاب و متأسفانه در حال حاضر روستاییان برای هریک از درخواست‌ها و کارهای خودشان باید به ادارات مختلف در شهرها مراجعه کنند و در چرخه نامحدود و بی‌انتهای گرفتن مجوزها گرفتار هستند و در آخر با دست خالی به روستا بازمی گردند. درحالی که رویکرد جهادسازندگی برعکس این مجوزمحوری و دیوانسالاری بود. به این معنا که نیروهای جهادسازندگی خودشان در روستاها حضور پیدا می‌کردند و مجوزها را درهمانجا صادر کرده و همه امکانات را برای روستاییان فراهم می‌کردند و درصورت لزوم آموزش‌های فنی به روستاییان می‌دادند و اصلاً نیازی به مراجعه چندین باره یک روستایی برای انجام کارتولیدی در روستای خودش نبود.

جهاد با چه تحلیل و مأموریتی وارد جنگ تحمیلی شد؟
حضور جهادسازندگی و نیروهای جهادگر در جنگ تحمیلی ۸ ساله با انگیزه دفاع از کیان اسلامی و کشور بود در زمانی که نیروهای رژیم بعثی عراق به کشورمان حمله کردند (۳۱/۶/۱۳۵۹) بخشی از نیروهای جهادگر در مرزهای جنوبی وغربی کشورمان در روستاهای مرزی در حال خدمات‌رسانی به روستاییان بودند که با حمله دشمن به مرزهای کشورمان جهادگران نیزهمانند سایر نیروهای مسلح اسلحه به دوش گرفته و تا پای جانشان با دشمن جنگیدند. گروه دوم جهادگرانی بودند که درنقاط دیگر کشورمان درحال اجرای طرح‌های جهادی بودند و بلافاصله با شنیدن خبرحمله دشمن به مرزهای کشورمان ازهمان روز دوم جنگ بلافاصله خودشان را به مناطق جنگی رسانده و به یاری رزمندگان و نیروهای مسلح شتافتند. این گروه از جهادگران که عمدتاً از مهندسین و نیروهای فنی و متخصص بودند با امکانات وتجهیزات و ماشین‌آلات مهندسی خودشان را به مناطق جنگی رساندند و شروع کردند به دفاع از مرزها با ایجاد موانع طبیعی و ساخت سنگر و جاده و استحکامات برای رزمندگان که می‌توان از مهم‌ترین این فعالیت‌ها ایجاد خندق به دور شهر اهواز برای جلوگیری از هجوم احتمالی دشمن به شهر و بازسازی ومدیریت بیمارستان‌های شهر آبادان و خرمشهر و کمک به انتقال روستاییان مرزنشین به مناطق امن است. این گروه از جهادگران در واقع پایه گذاران اولیه قرارگاه مهندسی جنگ جهاد در جنوب وغرب وسپس درطول جنگ تحمیلی ایجاد قرارگاه‌های کربلا - نجف - نوح نبی - و حمزه سیدالشهدا و قرارگاه برون مرزی رمضان بودند. در این خصوص می‌توان به سرداران شهید جهادگر به‌عنوان بنیانگذاران این تشکیلات عظیم از جمله شهید مهندس طرحچی، شهید مهندس سیدتقی رضوی، شهید مهندس حسین ناجیان و شهید حاج هاشم ساجدی نام برد.

اما گروه سوم از جهادگران نیروهای داوطلب مردمی بودند که با حضور در دفاتر جهادسازندگی درسراسر کشور به‌طور داوطلبانه از طریق ستادهای پشتیبانی جنگ جهاد به جبهه‌ها اعزام شده و در جبهه‌های جنگ تحمیلی در قالب تشکیلات مهندسی رزمی جنگ جهاد حضور پیدا کردند و این حضور مردمی با محبوبیت خوبی بود که جهادگران در بین مردم و بخصوص روستاییان وعشایر به‌دست آورده بودند. روستاییان و اقشارمردم وقتی روحیه وانگیزه انقلابی واخلاص و اعتقاد و ایمان بچه‌های جهاد را دیدند با اولین فراخوان به جبهه‌های نبرد شتافتند تا اینکه تشکیلات پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد پس از سپاه و ارتش به‌عنوان رکن سوم جنگ بیشترین نیرو (بیش از۵۴۰ نفراعزامی) به جبهه‌های جنگ را داشت و با ایجاد۶ قرارگاه و۶ تیپ مهندسی و۳۴ گردان مهندسی رزمی در طول جبهه‌های جنگ تحمیلی از شمالغرب تا جزایر خلیج فارس استقرار یافت و جهادگران پا به پای رزمندگان جنگیدند تا پیروزی‌های پی درپی به‌دست آمد و دشمن از مرزهای کشورمان به بیرون رانده شد و بدین سبب بود که امام خمینی(ره) به جهادگران لقب سنگرسازان بی‌سنگر را اعطا فرمودند.

در اشاره‌ای کوتاه به عملکرد مهندسی رزمی جهاد در دفاع مقدس باید اعلام کنم؛ جهاد با اعزام بیش از ۵۴۰ هزارنیرو به جبهه‌های جنگ تحمیلی ۳ هزار و ۳۹۶ شهید و ۲۳هزار و۹۱۳ جانباز و یکهزار و ۸۰ آزاده تقدیم کشورمان کرده است. همچنین جهاد علاوه برحضور درشب‌های عملیات برای سنگرسازی و ایجاد جان‌پناه برای رزمندگان توانسته است اقدام به احداث ۳۴۰ کیلومتر دژمستحکم، بیش از ۱۵ هزار پاسگاه عملیاتی و دیده بانی، ۱۰۰۳ مورد احداث سایت موشکی و سکوی ادوات نظامی و پدافندهوایی، باند هلی کوپتر و دکل دیده بانی، ۳۷۰ هزار و ۳۰۰ مترمربع محوطه‌سازی و ایجاد قرارگاه‌های تاکتیکی و مقر گردان‌ها و پادگان‌ها، ۸۷ مورد بیمارستان و اورژانس صحرایی، ۶۶۴ مورد ایجاد مواضع توپخانه و مقرهای توپخانه، ۱۷۳هزار و ۷۸۱مورد احداث سنگرهای انفرادی واجتماعی و سنگرهای خودرو و مهمات و تانک و نفربر، ۲۸ هزار و ۱۰۰ مورد احداث انواع پل‌های نفر رو، بشکه‌ای، لوله‌ای فلزی، بتنی، و...، ۱۴۷ مورد احداث سدخاکی واسکله خاکی، ۷۷هزار و ۳۲۵ کیلومتر احداث جاده‌های عملیاتی و مواصلاتی و نفوذی و کوهستانی، بیش از ۱۰۰ هزار کیلومتر شن‌ریزی جاده‌ها، ۱۲۰هزار و ۴۴۲ متراحداث کانال نفررو، ۱۵ هزارمورد لجستیک وحمل ونقل و مهمات، ۱۶هزار و۲۷۰ مورد احداث سنگرهای بزرگ اجتماعی و ایستگاه صلواتی و ۱۵ هزار مورد تعمیرات ادوات راهسازی، نیروهای سپاه وارتش توانسته است نقش بی‌بدیلی در۸ سال دفاع مقدسمان از خود برجای بگذارد.

اثر ۵جلدی شما در رابطه با تاریخ وعملکرد جهاد شامل چه سرفصل‌هایی بوده و دارای چه ویژگی‌هایی است؟
مجموعه کتاب ۵ جلدی اینجانب با عنوان جهادسازندگی است که جلد اول آن به تاریخچه تشکیل جهادسازندگی اختصاص دارد وعناوین اصلی آن عبارت است از ضرورت تشکیل جهادسازندگی، زمینه‌ها و شرایط اجتماعی تشکیل جهادسازندگی، وضعیت مناطق محروم پیش از انقلاب اسلامی، مقدمات تشکیل جهادسازندگی، ترور جهادگران (شهدای سازندگی) انقلاب و ضرورت تغییرنهادی، سیر تحول جهادسازندگی وماهیت فعالیت‌های آن، دوره دیوانسالاری زدایی، دوره دیوانسالاری شدن، رویکردها ودستاوردها، تشریح وقایع و زمینه‌های تشکیل جهادسازندگی، تشکیل کمیته‌های سازندگی روستایی، ویژگی‌های حرکت جهادی، تصویب قانون اساسی وجهادسازندگی، شکل‌گیری جهادسازندگی همزمان درسایر نقاط کشور، فعالیت‌های جهاد درمناطق محروم، توسعه صنایع روستایی، احداث راه‌های ارتباط روستایی، واحدهای تولیدی گروهی و تعاونی‌های تولیدی، شورای اسلامی روستا، هیأت‌های هفت نفره واگذاری زمین، همزیستی جهادگران با مردم، نقش زنان در فقرزدایی روستاها و آموزش‌های فرهنگی به زنان روستایی، بیان دیدگاه‌های توسعه روستایی، اساسنامه طرح جهادسازندگی روستاها، تاریخچه تحولات وظایف و تشکیلات وزارت جهاد سازندگی، تشکیل وزارت جهاد سازندگی، کارنامه ۱۱ ماه جهاد سازندگی، فعالیت‌های جهاد سازندگی در عمران مناطق روستایی الگوهای توسعه وعمران روستایی درقبل ازانقلاب اسلامی، دستاوردهای جهاد سازندگی، عملکرد جهاد سازندگی در بخش‌های برق رسانی، صنایع روستایی، جهاد بهداری، قانون تشکیل وزارت جهاد کشاورزی تغییر وتحولات جهاد سازندگی دردوره‌های مختلف، عنوان جلد دوم کتاب (تبیین نقش جهاد سازندگی در پشتیبانی و کمک‌های مردمی در۸ سال دفاع مقدس)، عنوان جلد سوم (تبیین نقش جهاد سازندگی درمهندسی رزمی دفاع مقدس)، عنوان جلد چهارم (تبیین نقش مهندسی رزمی جهاد درعملیات‌ها و چهره‌های ماندگار)، عنوان جلد پنجم (تبیین اقدام شاخص جهاد درعملیات‌های رزمندگان بخصوص ابتکارات و تحقیقات مهندسی جنگ) است که به علت طولانی شدن مبحث از بیان تیتراصلی مطالب کتاب‌ها خودداری می‌کنم.