خوشنویس بلندمرتبه دوره قاجار

به‌گزارش ایران، سلیقه و ذائقه او در خوشنویسی بهره بردن از خطوط قدماست که به گفته خودش این موضوع محصول نگرشی است که به لحاظ تحقیق و پژوهش از استادان بزرگواری همچون مرحوم استاد علی راهجیری آموخته‌ است. او به تازگی کتاب «احوال و آثار میرزا محمد کاظم طهرانی» را منتشر کرده است.

ابتدا در مورد کتاب «احوال و آثار میرزا محمد کاظم طهرانی» بگویید و این که جرقه انتشار این کتاب کی زده شد؟
در واقع سطری از میرزا محمد کاظم طهرانی در حدود سال‌های ۹۲ یا ۹۳ شمسی به دستم رسید که بعد از مشاهده این سطر خواب جناب میرزا کاظم را دیدم که در عالم خواب از من پرسید آیا خط هم می‌نویسی؟ بنده گفتم بله و خطم را به ایشان نشان دادم و ایشان دست در میز مکتبی خود کرد و تعدادی سطر بیرون آورد و از بین آنها همان سطری را که خریداری کرده بودم(امشب سبک‌تر می‌زند این طبل بی‌هنگام را) به من مرحمت کرد. بلافاصله که بیدار شدم به ذهنم خطور کرد چه کاری در خور و شایسته مقام این استاد بی‌نظیر در حد توانم انجام دهم.

آیا میرزا کاظم غیر از نستعلیق خط دیگری هم می‌نوشته و اگر این‌طور بوده آیا در این کتاب از آنها هم استفاده شده است؟
بله میرزا کاظم شکسته‌نویس قهاری بوده. اتفاقاً بخشی از کتاب به خطوط شکسته این استاد مبرز خوشنویسی اختصاص دارد. ایشان خط شکسته را بسیار آموزشی می‌نوشته است.

این کتاب دارای دومقدمه است؟
جناب استاد عباس اخوین زحمت کشید و مقدمه‌ای با متن و کتابت زیبای خودشان مرحمت فرمودند که برای بنده موجب افتخار و سربلندی است. همچنین جناب استاد امیرخانی مقدمه‌ای را با خط خودشان لطف کردند که هر دو مقدمه در آغاز کتاب میرزا کاظم طهرانی به چاپ رسیده البته باید تشکر ویژه هم از جناب استاد کیخسرو خروش داشته باشم که طراحی بسیار زیبایی از چهره میرزا کاظم داشتند که زینت‌بخش کتاب است.

دیدگاه دو استاد عزیزی که مقدمه کتاب را نوشته‌اند در مورد کتاب میرزا کاظم چه بوده است؟
جناب استاد اخوین علاوه بر اینکه خودشان حدود پانزده اثر از مجموعه شخصی خود را جهت انتشار در کتاب مرحمت کردند پس از ملاحظه وزانت و کیفیت محتوایی اثر علاوه بر مقدمه کتاب تصمیم به نوشتن عنوان روی جلد کتاب نیز گرفتند. استاد امیرخانی هم ضمن تشویق اینجانب برای مبادرت به چاپ این کتاب علاوه بر نوشتن مقدمه آن را اثری ماندگار در خصوص این خوشنویس کمتر شناخته شده اما بلندمرتبه خوشنویسی دوره قاجار دانستند.

روند جمع‌آوری آثار چاپ شده در کتاب به چه صورت بوده است؟
در ابتدا از موزه‌هایی نظیر موزه خوشنویسی ایران موزه میرعماد موزه کتابخانه مجلس شورای اسلامی موزه رضا عباسی آستان قدس رضوی و غیره درخواست داشتم که با نهایت لطف و همکاری مدیران این مجموعه‌ها آثار بسیار نابی در اختیار اینجانب گذاشته شد که البته در این روند متوجه شدم بیشتر آثار مرحوم میرزا کاظم در اختیار مجموعه‌داران خصوصی بوده که اکثراً در سیر چاپ کتاب بنده را همراهی کردند. جمع‌آوری آثار از سال ۹۳ تا ۱۴۰۰ به طول انجامید. امیدوارم از این تلاش طولانی که با کمک بسیاری از استادان و مجموعه‌داران شکل گرفته در سالیان بعد خود را در ارتقای شناخت شیوه خوشنویسان قاجار و بویژه سطر‌نویسی که همواره یکی از مبانی اصلی خوشنویسی بوده که در سال‌های اخیر به فراموشی سپرده شده نشان دهد.

در کتاب مشاهده می‌شود برخی آثار از جانب خود میرزا کاظم به‌صورت تکراری و بازنویسی آورده شده و گویا بخش دیگری هم به تطبیق عباراتی از خوشنویسان دیگر نوشته‌اند در این مورد توضیح دهید.
میرزا کاظم برخی عبارات را با ترکیب‌های مختلف و به دفعات جهت سرمشق هنرجویان خود می‌نوشته که طبیعت آن هم جنبه آموزشی داشته و هم بحث زیبایی‌شناسانه و تنوع ترکیب در آن برای مشتاقان نستعلیق درخور ارزش و جالب است. بخشی را به این آثار اختصاص دادیم و اما در خصوص بخش تطبیق آثار یک نکته بسیار مورد توجه قرار خواهد گرفت و آن هم اینکه ابتدا بیننده آثار متوجه خواهد شد جناب میرزا کاظم طهرانی چه توجه خاصی به آثار قدما داشته تا جایی که برخی ترکیب‌ها را از قدما از جمله میرعلی هروی و میرعماد عیناً تکرار و مشق نموده و در برخی دیگر از آثار ترکیب‌های مورد نظر خود را اعمال کرده است و اما بخش جالب دیگر مبحث مطابقت‌ها آنجایی است که خطوطی با عبارات مشترک ولی کاتبان متفاوت و اما هم‌عصرش مثل میرزا غلامرضا اصفهانی و میرحسین خوشنویس باشی و میرزا کاظم مشاهده می‌شود که در واقع هر سه استاد مشرب و مبنای فراگیری خطشان مرحوم سید علی حکاک بوده است.

آیا بعد از کتاب میرزا کاظم طهرانی برای چاپ اثر دیگری تصمیم گرفته‌اید؟
اتفاقاً یکی دیگر از بزرگترین خوشنویسان دوره قاجار که هم دوره مرحوم میرزا کاظم هم بوده به‌نام میرحسین خوشنویس‌باشی و اعظم میرزا اسدالله شیرازی(از خوشنویسان دوره فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار) که هر دو این خوشنویسان از زمره استادانی هستند که در نظر دارم آثاری در خور و شایسته درباره‌شان چاپ کنم و مقدمات این کار هم تا حدود زیادی انجام شده است.

برش
این کتاب شامل حدود هزار اثر است که ۷۵۰ اثر آن شامل سطر و سیاه‌مشق و چلیپا است که همگی از خطوط میرزا کاظم بوده مابقی از خوشنویسان معروف دیگری است که در بخش مطابقت‌ها به آنها اشاره شده است. اکثر آثار تا حد امکان به اندازه اثر اصلی به چاپ رسیده است.

نگاه
انجم خوشنویسی ایران
میرزا محمد کاظم طهرانی معروف به میرزا کاظم از خوشنویسان پرآوازه نیمه دوم قاجار است که لقب او «انجم نقط» به معنی ستاره نقطه‌هــــا می‌باشـــــد. میرزا کاظم نستعلیق را به شیوه میرحسین خوشنویس‌باشــــی و شکسته را به شیوه عبدالمجید طالقانی می‌نوشت. وی از شاگردان سید علی حکاک و همدوره میرزا غلامرضا اصفهانی و میرحسین خوشنویس باشی بوده است. مرحوم میرزا کاظم فرزند شیخ محمد مجتهد طهرانی و برادرزاده شیخ عبدالحسین طهرانی ملقب به شیخ العراقین بوده. تاریخ دقیق ولادت و حتی وفات و محل دفن این خوشنویس بلندمرتبه مشخص نیست ولی طبق آثاری که دیده شده شاهزاده رکن الدوله که از شاگردان ایشان هم بوده گفته شده تا سال ۱۳۲۵ قمری در حیات بوده است. میرزا کاظم بیشتر به سر سطر‌نویسی و سیاه‌مشق علاقه داشته و ندرتاً چلیپا هم می‌نوشته و از ایشان کتابتی هم دیده شده است.

خاطرنشان می‌شود سنگ مزار ناصرالدین شاه قاجار هم به خط این خوشنویس شهیر است که در خلوت کریمخانی کاخ گلستان نگهداری می‌شود. از شاگردان میرزا کاظم می‌توان به احمد قوام‌السلطنه و محمد حسن وثوق‌الدوله و میرزا ید‌الله کجوری و شاهزاده رکن الدوله و علینقی کاتب همایون عبدالغفار همدانی سید عباس احمدیان علی مخصوص ،محمد تقی کمال و غیره یاد کرد. این نکته لازم به ذکر است که پس از درگذشت میرزا غلامرضا اصفهانی که از خوشنویسان بلندآوازه دوره قاجار بوده بیشتر شاگردان و علاقه‌مندان ایشان برای گرفتن تعلیم به محضر میرزا کاظم رسیده‌اند. میرزا کاظم فرزندی هم داشته به‌نام غلامرضا پاک نهاد که در خوشنویسی از شاگردان میرزا غلامرضا بوده است.