نجفقلی حبیبی*
سیره حکومت‌داری امام علی(ع)
جامعه بشری با وجود نظام‌های سیاسی گوناگونی که تجربه کرده است هنوز به اسوه‌ای برای عدالت و حکمرانی خوب نیازمند است. الگویی که همچنان پس از ۱۴ قرن باید آن را در حکومت کوتاه علی(ع) جست‌و‌جو کرد. این گزاره یک خیال یا شعار نیست. بلکه بر مبنای واقعیات تاریخی مکتوبی است که از آن دوران بر جامانده است.
آنچه از امیرالمؤمنین امام اول شیعیان بر جای مانده، میراثی است که با فطرت انسان سازگار است و هیچگاه کهنه نمی‌شود. زیرا انسان نیازها و ادراکاتی دارد که با گذر زمان، تحول فناوری و... تغییر نمی‌کنند.
قابل انکار نیست که وجود حکومت یکی از نیازهای اصلی زندگی اجتماعی بشر است و پیشرفت تمدن حکومت‌ها را قوی‌تر و منسجم‌تر کرده است و دخالت بیشتری در زندگی شهروندان دارند. اتفاقاً بر اساس همین گستردگی نفوذ قدرت حکومت‌ها است که نیاز بیشتری به الگو قرار گرفتن روش حکمرانی علی(ع) دیده می‌شود. روش‌ها و اهدافی که اگر چه تحت تأثیر عوامل خارجی در مواردی به ثمر نرسیدند اما در کارآمد بودنشان شکی نیست.
یکی از ویژگی‌های حکومت امیرالمؤمنین این بوده است که مردم در نزد او بر اساس نسبت و نسب، دین و قبیله دسته‌بندی نمی‌شدند بلکه بر مبنای انسانیت‌شان ارزشمندی می‌یافتند و به نیازهایشان به‌عنوان انسان به ماهو انسان پرداخته می‌شد. آنجا که ایشان در نامه به مالک اشتر می‌گوید «مردم دو دسته‌اند:یا برادر دینى تو هستند، یا انسانى مانند تو. با همه مهربان باش و همچون گرگ خون آشام نسبت به مردم مباش» به همین دیدگاه اشاره دارد. پس ایشان حکومت را امری فراگیر می‌دانستند که باید همه آحاد مردمی را که در ذیل حاکمیت اش زندگی می‌کنند از مواهب خود برخوردار سازد. این اعتقاد و نگاه در تاریخ حکومت علی(ع) جنبه عینی دارد و در روایات متعددی همچون قضاوت یک قاضی میان امام مؤمنان و یک اهل کتاب بر سر زره و نرنجیدن ایشان از حکم قاضی به نفع آن فرد، در نامه‌اش به حاکم فرستاده خود به آذربایجان و شماتت او که چرا بر سفره اشراف نشسته و خود را نمک‌گیر غذاهای پرچرب آنها کرده و به این واسطه در مظان بی‌عدالتی قرار گرفته بود، در نهی کردن مردم از کرنش کردن و دویدن پشت سر حاکم وقتی که از شهر انبار عبور می‌کرد و در صدها روایت دیگر بر جا مانده قابل پیگیری است.
انسان دوستی، تقید به حفاظت از بیت‌المال، به یک چشم دیدن همه مردمان از جایگاه حاکم صرف نظر از اینکه آن مردمان دوست بودند یا مخالف و مراعات مساوات و عدالت میان آنها از جمله ویژگی‌های غیرقابل انکار حکومت عدل علی بوده است و فراموش نکنیم که او این اصول را در شرایطی در گستره حکمرانی خود پیگیری می‌کرده که شاید هفته‌ها طول می‌کشید تا قاصدی از دورترین شهر‌ها به مرکز حکومت اسلامی امیرالمؤمنین خود را برساند و خبری از آنچه رخ می‌دهد برساند.
امروز مراعات این اصول در شرایطی که امکان نظارت حکومت‌ها به وجب وجب از خاک تحت حکومت‌شان وجود دارد بسیار سهل الحصول‌تر است.
در کشور ما نیز به لطف برقراری جمهوری اسلامی بسیاری از این اصول در قانون اساسی و قوانین جاری تجلی یافته‌اند. با این حال متأسفانه در اجرا چنان که باید به این اهداف دست نیافته‌ایم و شاهد واقعیت‌های غیرقابل دفاعی همچون فساد هستیم. حال آنکه حضرت علی وجود مخبران امین و راستگو را نه برای رصد مخالفان بلکه برای نظارت بر مسئولان و گماشتگان حکومت به فرمانداران خود توصیه می‌کند.
این است که تحقق حکومت عدل علی تنها به حرف و در گرو قوانین ابتر مانده و سازمان‌های ناظر جامانده از انجام وظایف‌شان نیست. خوب است در این روزهای ضربت خوردن و شهادت همه ما به نحوه انجام وظایف‌مان و انطباق آن با الگوی کاملی که از امیرالمؤمنین در اختیار داریم بیندیشیم و به اصلاح امور بپردازیم.
*استاد دانشگاه
منبع: ایران
ارسال دیدگاه