کرخه کم آب و راهکارهای مدیریت آب

معنای دیگر آن از مدار خارج شدن یکی از مهم‌ترین مجاری خروجی آب سد به سمت پایین دست است.
کاهش منابع آب ورودی پس از ۵ سال تقریبا مناسب، موجب شده تا سد و مدیریت بهره‌برداری آن به مصرف طلایی‌ترین ذخایر استراتژیک خود اقدام نمایند.
در حال حاضر تنها راه خروج آب از سد به سمت پایین دست به کالورت‌های انتهایی محدود می‌شود که طراحی آنها بگونه‌ای است که برای روزهای مبادا و زمان کم بهره‌برداری قابل استفاده می‌باشند. هر چند در سال‌های گذشته اجبارا یک دوره ۴۰۰ روزه نیز این دریچه‌ها کم آبی را تحمل و تجربه کرده‌اند.
آمار منتشره شرکت مدیریت منابع آب ایران نشان می‌دهد که حجم فعلی سد حدود ۲۰ درصد از کل حجم ۵۲۷۴ میلیون متر مکعبی در تراز نرمال را شامل می‌شود که بسیار نگران کننده است.
موازنه منفی روزانه ورودی و خروجی آب از سد که معنایش کاهش حجم مخزن است، نگرانی را تشدید می‌کند. آنهم در سالی که حداقل پاییزش به لحاظ بارشی بر مبنای پیش بینی‌های سازمان هواشناسی کشور همه را ناامید کرده است.
نگرانی زمانی گسترش می‌یابد که به یاد آوریم آب شرب شهری، روستایی، حقابه تالاب و حق طبیعی رودخانه در حداقل جریاِن پایه لازم که در طول مسیر خشک نشود و مسائل محیط زیستی آن و در نهایت کشاورزی همه به این حجم اندک باقی مانده گره خورده‌اند.
علت ورود سدها و رودخانه‌های خوزستان به‌خصوص کرخه به بحران کم آبی را باید در کاهش بیش از ۱۲ میلیارد مترمکعبی آب ورودی در خوزستان ناشی از عدم بارندگی‌ها، الگوی نامناسب کشت، افزایش سطوح محصولات آب‌دوست و برداشت‌های غیرمجاز و عدم انجام برخی اقدامات زیربنایی دانست.
همچنین می‌توان عدم هماهنگی و همکاری همه ذینفعان و بهره‌برداران از آب در شرایط بحرانی را دلیلی دیگر بر تشدید این شرایط بدانیم. بدون شک خروج از این شرایط بسیار وابسته به اقلیم و بارندگی بوده، لیکن برخی اقدامات می‌تواند از تعمیق و پیامدهای منفی خشکسالی بکاهد.
پیش از هر اقدامی انتظار می‌رود حداقل کشاورزان تا آنجا که ممکن است کشت خود را با تاخیر آغاز کرده و از ماخار کردن اراضی و فشار بر باقی مانده حجم سدها بکاهند.

اقدام و گام‌های پیشنهادی زیر تا حد زیادی می‌تواند در کنترل بحران کم آبی موثر واقع شود:
۱-برای روبرو شدن با پیامدهای خشکسالی پیش‌بینی میزان آورد ورودی به رودخانه‌ها و مخازن سدها اهمیت ویژه‌ای دارد. مسئولان امر باید برآوردی مناسب از میزان ورودی آب در هر ناحیه انجام داده و آب قابل تامین در هر منطقه را مشخص نمایند.
۲-اولویت‌ها و محدودیت‌های موجود در تامین آب شناسایی و نسبت به حل برخی از این محدودیت‌ها اقدامی سریع صورت گیرد.
۳-حقابه‌های تالاب‌ها اگرچه به نظر می‌آید به نحوه کامل تامین نخواهد شد، اما هماهنگی با سازمان محیط زیست برای ارائه راهکارهای خلاقانه باید به عمل آید.
۴-بر اساس میزان آب مقابل تامین، سطوح کشت هر منطقه باید مشخص شود‌. از آنجا که کشت غالب گندم است‌‌ درصد کشت هر کشاورز بر اساس آب موجود توسط جهاد کشاورزی استان باید تعیین شود.
۵- مسئولان با توجه به کاهش سطوح کشت کشاورزان و درآمد آنها باید نسبت به پرداخت کمک هزینه‌های رفاهی، مشوق‌ها و برخی معافیت‌ها، آنها را ترغیب به همکاری در برنامه تعدیل نمایند.
۶- رایزنی با سازمان‌های ملی نظیر برنامه و بودجه و مدیریت بحران جهت تامین بودجه اضطراری در دستور کار قرار گیرد.
۷- با استفاده از سمن‌ها و موسسات مردم نهاد و ظرفیت شوراهای روستا، اطلاع رسانی و ایجاد آگاهی عمومی مد نظر باشد.
۸- نهادهای انتظامی و قضایی باید حمایت لازم را از اقدامات کاهنده بحران به عمل آورده و با قاطعیت با استفاده کنندگان غیرمجاز آب برخورد نمایند.
۹ -با توجه به احتمال کاهش سطح آب رودخانه و کمبود آن، برای مناطق روستایی که مشکل آب شرب برای آنها متصور است، از هم اکنون راه‌های تامین آب در نظر گرفته شود.
این ۹ پیشنهاد، اقدامات ممکنی است که کمک خواهد کرد از تشدید بحران و افزایش خسارت تا حدود زیادی کاسته شود. کشاورزان قبل از هر اقدامی باید با مراجعه به مراکز جهاد کشاورزی اطلاع کامل از شرایط کسب کرده و بی‌محابا نسبت به کشت اقدام ننمایند.
باید پذیرفت در شرایط عادی به‌سر نمی‌بریم. عبور از بحران با همکاری و همیاری قابل انجام است. یادمان باشد که دولت‌ها هیچگاه به تنهایی نمی‌توانند پاسخ مکفی و جامع به شرایط بغرنج خشکسالی بدهند.
توانمند سازی جوامع محلی در رویارویی با خشکسالی اهمیت فراوان دارد. تا زمانی که مشارکت آنها در مدیریت شرایط تسهیل و تعریف نشود، نمی‌توان چندان امید به بهبود شرایط و حل مشکلات داشت.
افزایش آموزش و آگاهی این جوامع در کنار راهکارهای حمایتی که آنها را از تک محصولی بودن و اتکای تنها و محض به کشت در این شرایط رها سازد، خود یکی از راه‌های مدیریت بلیه کم آبی است. همچنین ترویج روش‌های متفاوت از کشاورزی سنتی به منظور افزایش بهره‌وری با توجه به اقلیم و پتانسیل‌های طبیعی موجود هر منطقه راه دیگری است که باید توجه جدی به آن کرد.

* دکترای مدیریت منابع آب

منبع :‌وزارت نیرو