تحلیلی بر بازار هنر-صنعت فرش دستباف ایران

فرش به‌‏عنوان یکی از محصولات صنایع دستی ایران، جایگاه مهمی در اقتصاد ایران به ویژه در صادرات غیرنفتی ایران دارد به نحوی که هویت این محصول با نام ایران در بازارهای بین‏‌المللی عجین شده است. با این حال صرف‏نظر از تجربه چند صد ساله تولید این محصول در کشور، در حدود سه دهه اخیر به واسطه جهانی شدن بازارها و گسترش تجارت بین‏‌المللی، کشورهای دیگری به تولید این محصول روی آورده و خواهان سهمی از بازار جهانی این محصول شده‏‌اند که بالطبع باعث کاهش سهم بازار ایران به‏‌عنوان رهبر بازار جهانی این محصول شده و موجب گردیده جایگاه فرش دستباف ایران در جهان دچار تزلزل شود.

با توجه به مزایایی که رونق و توسعه این صنعت برای اقتصاد کشور دارد، لزوم توجه به آن و رفع مشکلات این صنعت باید به‌‏عنوان یکی از اولویت‏ها در تصمیمات سیاستگذاران قرار گیرد. لذا جهت شناسایی چالش‏های این صنعت و ارایه راهکارهای مناسب، در این پژوهش ابتدا جایگاه فرش دستباف ایرانی مورد بررسی قرار گرفته سپس وضعیت تولید، عرضه و تقاضا، اشتغال،سرمایه‏‌گذاری و صادرات با هدف شناسایی فرصت‏‌های جذب سرمایه‌‏گذاری و رونق تولید و صادرات تحلیل می‏‌شود.

سهم بالای هزینه مواد خام و اولیه از هزینه‌­های تولید

براساس اطلاعات مرکز آمار ایران در خصوص کارگاه‏های صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر ریز هزینه‏‌های تولید فرش دستباف بدین قرار است:

بررسی هزینه‏‌های تولید نشان می‏دهد عمده هزینه کارگاه (۷۵.۹ درصد) مربوط به هزینه مواد خام و اولیه است. همچنین بعد از آن هزینه جبران خدمات (حقوق و دستمزد نیروی انسانی) سهم ۱۷.۱ درصدی از هزینه‏‌های تولید را به خود اختصاص داده است. کمترین هزینه تولید فرش دستباف نیز مربوط به هزینه آب (سهم ۰.۰۷ درصدی) می‏باشد.

کمبود سرمایه‏‌گذاری در تولید فرش دستباف

براساس اطلاعات مرکز آمار ایران در خصوص کارگاه‏‌های صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر آمار سرمایه‌‏گذاری در تولید فرش دستباف طی دوره ۱۳۹۰- ۱۳۹۷ بدین قرار است:

ماخذ: مرکز آمار ایران، طرح آمارگیری از کارگاه‏های صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر

بررسی آمارهای سرمایه‏‌گذاری نشان می‏دهد طی دوره مورد بررسی سرمایه‏‌گذاری در صنعت فرش دستباف کشور رشد ۲۸۲.۳ درصدی را تجربه نموده و از ۳۰۵ میلیون ریال در سال ۱۳۹۰ به ۳,۶۴۲,۷۲۵ در سال ۱۳۹۷ رسیده است.

کوچک بودن مقیاس تولید

براساس اطلاعات مرکز آمار ایران در خصوص کارگاه‏‌های صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر آمار مقیاس تولید بدین قرار است:

بررسی آمارها نشان می‏دهد عمده کارگاه‏‌های تولید فرش دستباف با مقیاس کوچک و کمتر از ۴۰ نفر کارکن می‏باشند (۷۹.۲ درصد کارگاه‏‌های تولیدی صنعت).

همچنین بررسی وضعیت مالکیت کارگاه‏های تولیدی صنعت فرش دستباف نشان می‏دهد که ۹۹.۹ درصد کارگاه‌‏های تولیدی مالکیت خصوصی دارند و فقط یک کارگاه به‏‌صورت دولتی در این صنعت مشغول به فعالیت می‌‏باشد.

رشد میزان تولید

براساس اطلاعات مرکز آمار ایران در خصوص کارگاه‏‌های صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر آمار میزان تولید فرش دستباف کشور بدین قرار است:

سهم پایین در اقتصاد تولیدی کشور

براساس اطلاعات مرکز آمار ایران در خصوص کارگاه‌‏های صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر سهم صنعت فرش دستباف از سهم تولیدات صنعتی و همچنین کل اقتصاد کشور بدین قرار است:

نتایج مقایسه هنر-صنعت فرش دستباف و کل صنعت نشان‏‌دهنده دو نکته است:

سهم اندک هنر-صنعت فرش دستباف از ارزش تولیدات، ارزش فروش، ارزش صادرات مستقیم و ارزش افزوده کارگاه‌‏های صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر.

سهم نسبتا مناسب هنر-صنعت فرش دستباف از میزان اشتغال، میزان سرمایه‌‏گذاری و تعداد کارگاه‏‌های صنعتی صنایع ۱۰ نفر کارکن و بیشتر.

امکان مقایسه میان اقتصاد هنر با هنر-صنعت فرش دستباف به دلیل عدم وجود آمار و اطلاعات صحیح و تایید شده از مراجع معتبر (مرکز آمار، بانک مرکزی و ...) وجود ندارد. اما می‏توان میان ارزش تولیدات هنر صنعت فرش دستباف و کل تولید ناخالص اقتصاد کشور مقایسه انجام داد.

مقایسه ارزش تولیدات هنر-صنعت فرش دستباف و تولید ناخالص داخلی کشور نشان از سهم اندک آن از اقتصاد کشور دارد.

روند کاهشی صادرات فرش دستباف

بررسی آمار صادرات حاکی از کاهش ۱۱.۹ درصدی ارزش ریالی صادرات، کاهش ۳۰.۱ درصدی ارزش دلاری و کاهش ۳ درصدی میزان وزن فرش دستباف صادراتی ایران طی دوره ۱۳۹۴-۱۳۹۸ می‏باشد.

بررسی‏ها نشان می‏دهد که عمده عرضه فرش دستباف در بازار داخلی از طریق فروشگاه‏‌های تخصصی صورت گرفته و در سالیان اخیر به فروش الکترونیکی از طریق فروشگاه‏‌های الکترونیکی و تجارت الکترونیکی توجه شده است. ولی آماری از میزان سهم هر یک از این کانال‏های عرضه وجود ندارد.

مهم‏ترین عوامل اثر گذار بر عرضه محصول نیز عبارتند از : قیمت و کیفیت محصول، برند شناخته شده و بسته‏‌بندی مناسب، هزینه‏‌های حمل و نقل و تنوع شیوه‏‌های فروش و توزیع و ارایه خدمات پس از فروش.

مقایسه صادرات و واردات جهانی فرش دستباف گویای آن است که انحصار از آن واردکنندگان است تا صادرکنندگان. ساختار صادرات فرش ایران با شرکای تجاری نشان می‏‌دهد که واردکنندگان فرش از ایران از ثبات نسبی برخوردار نبودند به‌گونه ای که پیوسته از قدرت چانه زنی ایران در میان واردکنندگان کاسته شده است. شایان توجه است غالبا کشورهای اصلی واردکننده فرش دستباف از ایران، به صادرات مجدد به بازارهای مصرف نهایی مبادرت می‏‌ورزند و هم اینک علی‌رغم مرکز مهم تولید جهانی فرش دستباف در خاور نزدیک، کشورهایی از اروپا (آلمان)، شرق آسیا (هنگ کنگ)، خلیج فارس (امارات متحده عربی) مراکز مهم تجارت جهانی فرش دستباف (بورس کالایی تخصصی بین المللی) به شمار می‌‏آیند.

چالش‌­های صنعت فرش دستباف

چالش‏‌های صنعت فرش دستباف به دو دسته کلی، چالش‏‌های بالادستی (کلان) و درو بخشی تقسیم می‏‌گردد. چالش‌‏های بالادستی به نبود یک برنامه راهبردی مشخص تحت نظر یک متولی واحد با ضمانت‏‌های اجرایی لازم در بازه زمانبندی شده اشاره دارد. چالش‌‏های درون بخشی نیز به مشکلات فرایند تولید، و عرضه یعنی تامین مواد اولیه، تولید توزیع، بازاریابی و فروش فرش اشاره دارد. در جدوب ذیل به‏‌طور خلاصه مشکلات و چالش‌‏های کلان و درون بخشی ارایه شده است.

نتیجه‌‏گیری و پیشنهاد

بررسی وضعیت هنر- صنعت فرش دستباف کشور نشان می‏دهد:

عمده هزینه کارگاه (۷۵.۹ درصد) مربوط به هزینه مواد خام و اولیه است. همچنین بعد از آن هزینه جبران خدمات(حقوق و دستمزد نیروی انسانی) سهم ۱۷.۱ درصدی از هزینه‏‌های تولید را به خود اختصاص داده است. کمترین هزینه تولید فرش دستباف نیز مربوط به هزینه آب (سهم ۰.۰۷ درصدی) می‏باشد.

سرمایه‌‏گذاری در صنعت فرش دستباف کشور رشد ۲۸۲.۳ درصدی را تجربه نموده و از ۳۰۵ میلیون ریال در سال ۱۳۹۰ به ۳,۶۴۲,۷۲۵ در سال ۱۳۹۷ رسیده است.

عمده کارگاه‌‏های تولید فرش دستباف با مقیاس کوچک و کمتر از ۴۰ نفر کارکن می‏باشند (۷۹.۲ درصد کارگاه‏های تولیدی صنعت).

همچنین بررسی وضعیت مالکیت کارگاه‏‌های تولیدی صنعت فرش دستباف نشان می‏‌دهد که ۹۹.۹ درصد کارگاه‏‌های تولیدی مالکیت خصوصی دارند و فقط یک کارگاه به‌‏صورت دولتی در این صنعت مشغول به فعالیت می‏باشد.

براساس اطلاعات مرکز آمار ایران در خصوص کارگاه‌‏های صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر آمار میزان تولید فرش دستباف کشور طی دوره ۱۳۹۳-۹۷ رشد ۱۹۳.۷ درصدی را تجربه نموده است.

نتایج مقایسه هنر-صنعت فرش دستباف و کل صنعت نشان‏‌دهنده دو نکته است: ۱- سهم اندک هنر-صنعت فرش دستباف از ارزش تولیدات، ارزش فروش، ارزش صادرات مستقیم و ارزش افزوده کارگاه‏‌های صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر. ۲- سهم نسبتا مناسب هنر-صنعت فرش دستباف از میزان اشتغال، میزان سرمایه‏گذاری و تعداد کارگاه‌‏های صنعتی صنایع ۱۰ نفر کارکن و بیشتر.

مقایسه ارزش تولیدات هنر-صنعت فرش دستباف و تولید ناخالص داخلی کشور نشان از سهم اندک آن از اقتصاد کشور دارد.

بررسی آمار صادرات حاکی از کاهش ۱۱.۹ درصدی ارزش ریالی صادرات، کاهش ۳۰.۱ درصدی ارزش دلاری و کاهش ۳ درصدی میزان وزن فرش دستباف صادراتی ایران طی دوره ۱۳۹۴-۱۳۹۸ می‏باشد.

همچنین می‏توان بیان داشت عمده بازارهای صادراتی فرش دستباف ایرانی در سال ۱۳۹۸ عبارتند از: ژاپن (۱۹.۲%)، آلمان (۱۸.۷%)، امارات (۸.۵%)، لبنان (۴.۷%)، آفریقای جنوبی (۴.۵%)، قطر (۴.۴%)، ایتالیا (۳.۵%)، استرالیا (۳.۴%)، انگلیس (۳.۳%)، هند (۳.۲%)، کانادا (۳.۲%)، پاکستان (۳.۱%)، سوئیس (۲.۴%)، سوئد (۲.۳%)، کویت (۱.۹%)، عمان (۱.۵%)، چین (۱.۴%)، یونان (۱.۴%)، عراق (۱%). که این موضوع گویای دو نکته است: درابتدا تنوع بالای مقاصد صادراتی کشور که انعطاف‏پذیری و قدرت چانه‌‏زنی صادرات فرش دستباف را بالا می‏برد. دوم کاهش سهم صادرات به بازار امریکا که در طی سالیان گذشته همیشه اولین مقصد صادراتی فرش‌‏های دستباف ایران بوده است و می‏تواند ناشی از فشار تحریم‏‌ها باشد.

برای گسترش استفاده از فرش دستباف در بازارهای داخلی و قرارگیری آن در سبد خرید کالای هر خانواده باید این کالا از نظر اجتماعی به کالایی نمادین تبدیل شود. به‌‏طوری که مصرف آن تبدیل به هنجاری اجتماعی گردد. توجه طراحان، بافندگان، رنگرزان، بازاریابان و صادرکنندگان فرش از یکسو و اعمال روش‏های فرهنگی و تبلیغاتی مدرن به‏‌منظور جلب توجه مشتری، از جمله عواملی است که تقاضای فرش دستباف را تحت تاثیر قرار می‏دهد و می‏تواند جایگاه واقعی فرش دستباف ایرانی را بدست آورد.

چالش‌‏های صنعت فرش دستباف به دو دسته کلی، چالش‏های بالادستی (کلان) و درو بخشی تقسیم می‏گردد. چالش‏های بالادستی به نبود یک برنامه راهبردی مشخص تحت نظر یک متولی واحد با ضمانت‌‏های اجرایی لازم در بازه زمانبندی شده اشاره دارد. چالش‌‏های درون بخشی نیز به مشکلات فرایند تولید، و عرضه یعنی تامین مواد اولیه، تولید توزیع، بازاریابی و فروش فرش اشاره دارد.

فقدان برنامه‏‌ریزی استراتژیک و بازاریابی سنتی یکی از مشکلات و موانع صادرات فرش ایران است که در صورت استمرار منجر به دستیابی بیش از پیش بازار توسط رقبای خارجی و نزول سهم صادرات فرش ایران خواهد شد. لذا جهت توسعه تولید و صادرات فرش دستباف ایران موارد زیر پیشنهاد می‏شود:

تدوین طرح جامع فرش دستباف با دو رویکرد کوتاه مدت و بلند مدت با همکاری متولیان دولتی و خصوصی

افزایش کیفیت تولیدات از طریق فرهنگ‏سازی و ترویج استانداردهای تولید و بهبود مستمر

ارتقای بهره‌‏وری تولید با اتکا به حرفه‌‏ای‏گرایی در زنجیره تولید صنعت فرش دستباف

تولید محصولات با ارزش افزوده بالا

تنوع بخشی به تولیدات با توجه به سلایق مشتریان و مد و به روز آوری طراحی‏ها

بهره‌‏گیری از فناور و دانش روز در طراحی، رنگرزی، و تحقیق و توسعه

ارتقای رفاه و منزلت اجتماعی کارکنان صنعت

ایجاد بنگاه‏های بزرگ صنعتی از طریق ادغام و خوشه‌‏سازی برای ایجاد صرفه های مقیاس

توسعه آموزش کارکنان (ضمن خدمت و مهارتی)

دسترسی و تامین مواد اولیه با کیفیت و قیمت رقابتی

طراحی مجدد فرایندهای تولید

تمرکز بر زنجیره ارزش و تقویت حلقه‏‌های طراحی، تحقیق و توسعه، برندینگ، فروش و بازاریابی

*کارشناس اقتصادی

منبع :‌ مرکز پژوهش‌های بازرگانی