سفری به درازای 2800 سال تاریخ و تمدن در«حوضدار»

«حوضدار»؛ منطقه ای گردشگری در شمال استانِ مرزی سیستان و بلوچستان است که به اندازه «شهر سوخته» آوازه و شهرت ندارد، اما در همسایگی همین شهر پررمز و راز قرار دارد و با دارا بودن آثار باستانی متعدد و متنوع، میان باستان شناسان و معماران به عنوان نمایشگاهی از معماری تاریخ شرق ایران شناخته می شود.

اگر چه دسترسی به آن کمی دشوار است، اما ارزشش را دارد تا برای دیدنش از جاده اصلی زاهدان - زابل منحرف شد و ۶ کیلومتر راه فرعی و خاکی را پیمود و به تاریخ، سفر کرد.

زمانی که از جاده اصلی به جاده فرعی منتهی به منطقه حوضدار می‌رسیم تنها یک تابلوی قهوه‌ای رنگ تقریبا متوسط که نشانه مقاصد گردشگری است راه را نشان می دهد. وقتی پا به جاده خاکی می گذاریم در فاصله ای دور در میان دشتی پهناور تنها چند خانه قدیمی و دور از هم پیداست اما هر چه نزدیک تر می‌شویم خانه‌های قدیمی واضح‌تر می‌شوند و شکوه و جلال قلعه‌ها و آسبادهای تاریخی سیستان بیشتر نمایان‌تر و حالا سفر به تاریخ آغاز می‌شود.

یادگاری از نخلستان‌های نابود شده

در میان باستان شناسان کلیدواژه معرفی منطقه حوضدار «آسبادهای سیستان» است. آسباد یا همان آسیاب هایی که روزگاری وظیفه اصلی تولید آرد در قلب انبار غله ایران در حاشیه تالاب هامون را برعهده داشتند.

اما وقتی به این منطقه پا می‌گذاری پیش از آسبادها، ابتدا قلعه مچی توجه هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌کند. قلعه باستانی که نام آن برای همه گردشگران نامفهوم است، چرا که وجه تسمیه آن دیگر در این منطقه وجود ندارد.

دلیل نامگذاری آن وجود نخلستان های فراوان در منطقه حوضدار بوده و چون در زبان محلی مردم این منطقه کلمه مَچ به معنای درخت خرماست، این قلعه «مچی» نامگذاری شده است. البته این قلعه باستانی را با نام های دیگری از جمله قلعچه رِئیسی یا قلعه کافی نیز می‌شناسند.

قلعه مچی و بناهای اطراف آن سکونت گاه خاندان قدرتمند رئیسی یکی از فرمانروایان بزرگ تمدن جنوب سیستان بوده است. این قلعه در دوره صفویه و در زمان حکومت شاهان کیانی سیستان، با معماری تقریبا مربعی شکل و دهانه ای با حدود ۵/۷ متر ساخته شده است. تنها مواد به کار رفته در معماری این قلعه، خشت و گل است و با توجه به این نکته تمامی تزئینات این بنا نیز کاملا به صورت خشت و گل ساخته شده است. از جمله تزئینات موجود در قلعه مچی می‌توان به ستون های گلی در ایوان های جنوبی و شمالی و همچنین گنبدهای عظیم و منحصر به فرد خشتی آن اشاره کرد.

بنای قلعه به صورت دو طبقه و دارای دو ایوان مجزاست که ایوان شمالی آن با ارتفاع ده متری از سطح زمین ساخته شده است و از بلندترین ایوان های سیستان و بلوچستان محسوب می‌شود. وظیفه اصلی این ایوان حفاظت از قلعه در مقابل بادهای شدید منطقه است به همین علت شکاف عظیمی روی ایوان ایجاد شده تا باد از آن عبور کند و فشار زیاد باد به بنای قلعه آسیب نزند.

در اصلی قلعه مچی در بخش جنوبی تعبیه شده است و ابتدا از یک بنای هشتی شکل عبور و سپس به حیاط مرکزی قلعه وارد می‌شوید. ایوان شمالی و جنوبی قلعه مچی به صورت قرینه و روبروی هم در حیاط مرکزی قلعه ساخته شده اند.

طبقه دوم قلعه، اتاق های قلعه را در برمی‌گیرد و در اطراف قلعه اتاقک های نگهبانی و حصارهای محکمی برای حفاظت از خطرات احتمالی تعبیه شده است.

صدها سال ایستادگی در برابر بادهای ۱۲۰ روزه

مقصد جذاب بعدی در منطقه حوضدار، بزرگترین قلعه تاریخی استان سیستان و بلوچستان است که بیش از هر چیز دیگر در این منطقه خودنمایی می‌کند و روایت‌گر شکوه و جلالی می‌شود که صدها سال قبل در این منطقه حاکم بوده است.

قلعه رستم یک ارگ حکومتی دو ایوانه مربوط به دوره صفویه است. وجود بزرگترین و مرتفع ترین گنبد خشت و گلی استان سیستان و بلوچستان در این بنا بر اهمیت آن می افزاید. قلعه رستم که در دوره خود به عنوان پادگان نظامی شهر حوضدار کاربرد داشته، بزرگترین قلعه تاریخی استان سیستان و بلوچستان است. وجود بناهایی از خشت و گل در سه طبقه و همچنین وجود تنها یخدان تاریخی استان سیستان و بلوچستان در این قلعه، زیبایی و گیرایی این اثر را چند برابر می کند.

به گفته تاریخ نگاران این قلعه نیز مقر فروامانروایی خاندان رییسی بوده که از فرامانروایان تمدن جنوبی سیستان محسوب می شده است. آبادانی این منطقه در دوران اسلامی آغاز شده و در دوره صفویه به اوج خود می رسد. با آغاز دوران قاجار بنا به تاثیرات زیست محیطی از جمله خشکسالی و تغییر مسیر و بستر رودها و از طرف دیگر تاثیرات سیاسی این منطقه نیز متروک می شود.

این قلعه بزرگترین و با عظمت‌ترین قلعه دوران اسلامی در سیستان به حساب می‌آید و به نام بزرگترین و نام‌آورترین شخصیت سیستان یعنی رستم نامگذاری شده است.

قلعه رستم یادمانی است با عظمت؛ از هنر و معماری دوران صفویه که بر پهنه دشت سیستان دل به آفتاب و تاریخ سپرده تا روایتگر دوران شکوفایی منطقه حوضدار باشد.

عناصر اصلی معماری قلعه، سردر ورودی است که در جبهه شرقی قرار دارد، برج‌های نگهبانی و تدافعی متعلق به حصار قلعه، خندق، یخدان، تاسیسات مسکونی و از همه مهم‌تر قسمت شاه‌نشین آن است.

هیبت و صلابت دروازه ورودی و ۱۵ برج تدافعی اطراف قلعه با شکوه تمام در برابر ناملایمات طبیعت همچنان می‌درخشد. تیرکش‌های داخل دیوار و برج‌ها و کنگره‌های حصار نیز وضعیت دفاعی قلعه را به خوبی نمایان می‌سازد.

قسمت شاه‌نشین قلعه نیز شامل حیاط مرکزی، ایوان‌های شمالی و جنوبی، مجموعه‌ای از اتاق‌های مختلف در اطراف حیاط مرکزی، ساختمان حاکم‌نشین که متصل به مجموعه فوق و ساختمان امنیتی است که در سه طبقه ساخته شده‌اند. در بعضی از اتاق‌ها با قرار دادن خشت‌ها در کنار یکدیگر پنجره‌های زیبای مشبک مانندی را به وجود آورده‌اند که یکی از ویژگی‌های معماری منطقه است.

حصار یا باروی قلعه با استفاده از وضعیت طبیعی قلعه از شرق به غرب با نقشه چند ضلعی نامنظم ساخته شده است و معلوم است که قلعه بر اساس نقشه از پیش تعیین شده احداث شده، به طوری که ضلع شمالی قلعه بادشکن بسیار مناسبی در مقابل شدت بادهای ۱۲۰ روزه سیستان است.

چشمگیرترین مصالح ساختمانی به کار رفته در این بنا خشت خام است و در بعضی موارد آثار گچ نیز در اتاق‌ها دیده می‌شود. شرایط اقلیمی و وضعیت آب‌وهوایی و موقعیت استراتژیکی منطقه، معماران و سازندگان آن زمان را برآن داشته که دژی مستحکم به منظور بهره‌برداری‌های نظامی-مسکونی ایجاد کنند.

بیرون از قلعه رستم، مجموعه‌ای حدود ۱۵ تپه مربوط به پیش از تاریخ نیز در منطقه حوضدار وجود دارد که باستان‌شناسان تعدادی سکه نقره مربوط به پوراندخت پادشاه ساسانی را در آن کشف کرده‌اند.

در واقع قلعه رستم در مرکز محدوده جغرافیایی حوضدار و در فاصله دو کیلومتری قلعه مچی واقع شده است. از منظر معماری این دو قلعه با یکدیگر تفاوت های ساختاری دارند. گویا این تنوع معماری نشان از وجود معماران چیره دستی دارد که با طراحی و ساخت این بناها دانش و مهارت خویش را به رخ امروزیان کشیده اند. همچنان با صلابت در برابر ۵۰۰ سال وزش بادهای ۱۲۰ روزه سیستان سرفرود نیاورده اند.

هفت نشانه تمدن و آبادانی

وجود ٧ آسباد در منطقه حوضدار از مهمترین نشانه‌هایی است که بر اساس آن می توان گذشته ای سرشار از نعمت و آبادانی را برای این منطقه متصور بود. ٣ عدد از این آسبادها در نزدیکی قلعه مچی، یکی در نزدیکی قلعه رستم و بقیه در فاصله ای دورتر از هم قرار دارند.

وجود این آسبادها از شاخصه های مهم تمدن و پیشرفت در منطقه سیستان است. روزگار بهره‌گیری از نیروی باد مشخص نیست، اما به گواه تاریخ و برخی از محققان داخلی و خارجی ایرانیان (سیستانیان) نخستین انسان‌هایی بودند که باد را مهار کردند و از آن به عنوان محرک سنگ و چرخ چاه بهره‌‌گرفتند.

از آنجایی که سرزمین سیستان بادهای معروف ۱۲۰ روزه را دارد که به طور قطع همین امر منطقه را به فکر بهره‌گیری از این نیرو انداخته و موجب اختراع آسیاب بادی در دوردست تاریخ در این بخش از سرزمین ایران شده است.

قدیمی‌ترین و موثق‌ترین منابع تاریخی از جمله کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر سوخته و تپه دهانه غلامان و در ضمن نظریات مورخان و تحلیلگران ایرانی و غیرایرانی مانند ابن‌خلدون و مسعودی بیانگر این واقعیت است که در فلات ایران آسیاب‌هایی فعال بوده‌ که در قرون بعدی فناوری ساختشان از این سرزمین به نقاط دیگر راه یافته‌است. در کتاب «تاریخ مهندسی در ایران» می‌خوانیم که فناوری ساخت آسبادهای ایران در سده یازدهم به جزایر اژه، اسپانیا و پرتغال و در سده سیزدهم که مغول‌ها در ایران و چین فرمانروایی می‌کردند، به چین صادر شده است.

روایت یک اقتصاد پویای قدیمی در دل بادهای ۱۲۰ روزه

این آسبادهای عظیم الجثه با ارتفاع تقریبی ۱۰ الی ۱۵ متر موید وفور غلات و کشاورزی گسترده در این شهر است و دور از ذهن نیست که وجود شهر حوضدار کندر باعث شناخته شدن سیستان به نام انبار غله کشور، از سوی تاریخ نگاران باشد.

آسبادهای حوضدار در دو طبقه و در پنج بخش اصلی ساخته شده اند. طبقه اول محل استقرار پره ها و بادگیر آسباد و طبقه همکف محل استقرار سنگ ها و جایگاه گندم و آرد است.

بادهای غالب این منطقه از جهت شمال شرق به جنوب غرب می وزند که در سیستان به شمال، «بالا» و به جنوب، «شیب» گفته می شود. آسبادهای این منطقه بر اساس جهت وزش بادهای شیب و بالا ساخته شده اند. وجود آسبادها و انبار غله کشور در این منطقه نقش قلعه رستم و مناطق اطراف آن را بیشتر محرز می کند.

پیشینه تاریخی آسبادها از دو اثر دیگر در منطقه حوضدار بیشتر است، به طوری که گفته می شود نمادی از زندگی نظام‌مند در ۲۸۰۰ سال قبل هستند.

آسبادهای منطقه سیستان در فاصله ٧ کیلومتری جنوب شهرسوخته و در دوران ساسانیان شکل گرفتند و تا زمان صفویه به زندگی ادامه دادند.

وجود آسبادها درکنار قلعه‌ها نشان از تمدن غنی در این محل بوده که حد فاصل بین سیستان و دیگر نقاط استان و استان‌های همجوار بوده که اکنون در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و یکی از پایگاه های ملی گردشگری در کشور محسوب می‌شوند.

آسبادهای سیستان به عنوان قدیمی‌ترین نوع آسیای بادی در ایران و جهان در مسیر بادهای ۱۲۰ روزه، بیشتر به صورت منفرد و گاه به صورت دوقلو ساخته شده است.

این آسباد‌ها به دلیل نوع بادی که در این منطقه می‌وزد، ابعاد بزرگتری دارند و برخی نزدیک به ۸۵ اسب بخار قدرت داشته‌اند و نوع سنگ آنها با سایر آسباد‌ها در مناطق دیگر کاملا متفاوت بوده است.

به گفته باستان شناسان علاوه بر این در آسباد‌های مناطق خراسان و هرات، فقط یک تیغه زاویه دار و یک دهانه مشاهده شده که ابعاد آنها حدود ۹ متر است؛ در حالی‌که آسباد‌های این خطه، پره‌هایی به طول ۱۲ متر و دو دهانه ورودی داشتند.

آسبادها به لحاظ کالبدی کامل مرمت شده و معماری خاصی را در منطقه تاریخی نمایان کرده و این نشان از هوش و تفکر مردم به منظور استفاده بهینه از انرژی باد است.

آسبادهای حوضدار به لحاظ مساحت با هم متفاوتند و در فاصله‌های کوتاه از هم بنا شده‌اند که از وجود یک اقتصاد پویا در منطقه حوضدار در گذشته‌ خبر می‌دهد و اثبات می‌کند که این منطقه واقعا روزی انبار غله ایران بوده است.

آنها از نظر اندازه در مقیاس‌های کوچک و بزرگ بوده‌اند که این تفاوت در اندازه‌ها با توجه به سطح درآمد مردم آن زمان بوده است.

جهت قرارگیری این آسبادها در گذشته طوری بوده که در راستای بادهای ۱۲۰ روزه قرار داشته که معمار توانسته به بهترین نحو باد خشن را برای چرخاندن سنگ بزرگ آسباد توسط پره‌ها کنترل کند.

سفر به تاریخ در سیستان ادامه دارد

پس از مشاهده همه این جاذبه های زیبا و دیدنی یک لحظه به خود می‌آیم و می بینم که همچنان در اطرافم تا چشم کار می‌کند نه تالاب هامون است، نه رودخانه خروشان هیرمند و نه نخلستان ها و گندم‌زارهایی که روزی تامین کننده آرد یک کشور بوده‌اند. اینجا فقط سکوت است که در پهنای خالی این دشت بی آب و علف می‌دمد و باور گذشته‌ای آباد و باشکوه برای این خطه را باز هم برایم سخت می‌کند.

به هر حال لذت گردش در تاریخ در این منطقه تمامی ندارد چرا که فقط ٧ کیلومتر آن طرف‌تر بهشت باستان شناسان یعنی شهر سوخته در انتظار ماست.

گزارش: حسنیه ارباب افضلی