پانا گزارش می‌دهد؛
جزئیات الگوی مدرسه تراز سند تحول بنیادین؛ از ایده تا طراحی و اجرا
تهران (پانا) - ارزیابی میزان اجرای سند تحول بنیادین در مدارس به‌عنوان یک نقشه راه جدید می‌تواند به شفافیت و پاسخگویی در نظام تعلیم و تربیت کمک کند. این سند با هدف تقویت مشارکت تمامی ذی‌نفعان از دانش‌آموزان و معلمان گرفته تا خانواده‌ها و مدیران در پی ایجاد فضایی مناسب برای تحقق اهداف آموزشی و تربیتی است.
یکی از اقدامات زیربنایی تحولی در آموزش‌وپرورش پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تدوین سندی جامع به عنوان «سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش» بوده که در آذرماه ۱۳۹۰ پس از سال‌ها فعالیت و پژوهش علمی به تایید مقام معظم رهبری(مدظّله العالی) رسید و رونمایی شد. این سند در سه بخش فلسفه تربیت در جمهوری اسلامی ایران، فلسفه تربیت رسمی و عمومی در جمهوری اسلامی ایران و رهنامه نظام تربیت رسمی و عمومی در جمهوری اسلامی ایران تدوین شده است. بر پایه این سند، «مدرسه جلوه‌ای از مراتب حیات طیبه و جامعه سالم، کانون عرضه خدمات و فرصت‌های تربیتی، زمینه‌ساز درک و اصلاح موقعیت توسط متربیان و تکوین و تعالی پیوسته هویت آنان بر اساس نظام معیار اسلامی است.»
در اهداف و راهکارهای سند تحول بنیادین تاکید زیادی به ارتقای نقش و جایگاه مدرسه و ارکان آن در تعلیم و تربیت شده است از جمله:
در هدف عملیاتی ۷: «افزایش نقش مدرسه به‌عنوان یکی از کانون‌های پیشرفت محلی، به‌ویژه در ابعاد فرهنگی ـ اجتماعی.»
راهکار ۵ـ۵: «اختصاص حداقل ۱۰ و حداکثر ۲۰ درصد از برنامه‌های آموزشی به معرفی حرفه‌ها، جغرافیا، آیین و رسوم، نیازها و شرایط اقلیمی و جغرافیایی استان‌ها به‌ویژه مناطق روستایی و عشایری با رعایت استانداردهای ارتقای کیفیت و تقویت هویت اسلامی ایرانی دانش‌آموزان در چارچوب ایجاد کارآمدی و تقویت هویت ملی.»
راهکار ۲ـ۳: «تقویت شایستگی‌های اعتقادی، اخلاقی، حرفه‌ای مدیران و معلمان و تحکیم نقش الگویی آنان و فراهم آوردن سازوکارهای اجرایی برای مشارکت فعال و موثر ایشان در برنامه‌های تربیتی و فعالیت‌های پرورشی مدارس و واگذاری مسئولیت کلان تربیتی مدرسه به مدیران مدارس.»
همچنین در بند ۸ سیاست‌های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش‌وپرورش، ابلاغی مقام معظم رهبری (مدظلّه العالی) آمده است: «ارتقای نقش و اختیارات مدرسه در تحقق اهداف و ماموریت‌ها و تقویت مناسبات صحیح و سازنده آموزش‌وپرورش با خانواده‌ها و رسانه‌ها و جامعه.»
الگوی مدرسه تراز سند براساس معیارها و شاخص‌ها‌یی مبتنی بر سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی طراحی شده است. طبق دستورالعمل مدرسه تراز سند تحول بنیادین آموزش و پرورش که بهار ۱۴۰۳ توسط پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش تدوین شد، الگوی مدرسه تراز سند تحول در سال تحصیلی جاری در ۱۰ درصد مدارس دولتی عادی، ۵۰ درصد مدارس غیردولتی و ۵۰ درصد مدارس دولتی خاص (تیزهوشان، نمونه دولتی، شاهد، هیات امنایی و ...) در حال اجراست. برای سال تحصیلی آینده قرار است در ۴۰ درصد مدارس دولتی عادی، ۵۰ درصد دیگر مدارس غیردولتی و ۵۰ درصد دیگر مدارس دولتی خاص اجرا و تا سال ۱۴۰۶-۱۴۰۵ این الگو در تمام مدارس کشور اجرا شود.
نقشه راه سطح مدرسه‌ای اجرای سند
در پاسخ به مطالبه مکرر مقام معظم رهبری برای ایجاد تحول در نظام تعلیم و تربیت رسمی و عمومی، طراحی و تدوین نقشه اجرایی سند تحول در دستور‌کار وزارت آموزش و پرورش قرار گرفته و تدوین نقشه راه به پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش واگذار شد که نقشه راه را در دو سطح ستاد و مدرسه تدوین و ارائه کرد و مراحل اعتبار‌بخشی و بررسی و تصویب آن در بین مدیران مدارس، مدیران کل آموزش و پرورش استان‌ها و شورای معاونان طی شده و در نهایت به تصویب شورای عالی آموزش و پرورش رسید. براساس نقشه راه سطح مدرسه‌ای اجرای سند، شامل چهار مرحله به شرح زیر است:
۱. ترسیم وضعیت مطلوب در قالب طراحی الگوی مفهومی مدرسه تراز سند تحول
۲. توصیف وضعیت موجود در قالب الگوی ارزیابی درونی مدرسه براساس شاخص‌های دقیق
۳. تدوین و اجرای برنامه تحولی مدرسه براساس چارچوب ابلاغی
۴. ارزیابی میزان اجرای سند تحول در مدرسه و نتایج و پیامدهای آن در حوزه دانش‌آموزان، مربیان و معلمان، مدیران، خانواده و خود مدرسه (تحقق مدرسه صالح) در قالب ارزیابی بیرونی
اهداف اجرای الگوی مدرسه تراز سند تحول
۱. تقویت و توسعه مشارکت عوامل سهیم و موثر در تحول مدرسه و ارتقای تعلیم و تربیت رسمی و عمومی.
۲. انسجام و هماهنگی بخش‌های ستادی (وزارت تا ادارات منطقه) در پشتیبانی، نظارت و ارزشیابی از مدرسه.
۳. توسعه و تقویت شایستگی‌های عمومی‌و‌حرفه‌ای معلمان، مربیان و مدیران مدارس در تحقق ویژگی‌های مدرسه صالح (مدرسه یادگیرنده، پژوهنده و هویت‌ساز).
۴. زمینه‌سازی جهت اجرای سیاست کاهش تمرکز و واگذاری اختیارات به استان‌ها، مناطق و مدارس.
۵. زمینه‌سازی جهت شناسایی و حل چالش‌ها و مسائل منابع انسانی، مالی، تجهیزاتی مدارس دولتی عادی.
۶. شفافیت و پاسخگویی مدیران مدارس تا ستاد در برابر عملکرد و نتایج نظام تعلیم و تربیت.
۷. سنجش ملی عملکرد دانش‌آموزان در زمینه شایستگی‌های عمومی و عملکرد تحصیلی.
۸. ارتقای کیفیت تعلیم و تربیت در مدارس به‌ویژه مدارس عادی دولتی برابر شاخص‌های سند تحول بنیادین.
ماموریت مدرسه تراز سند
ایجاد زمینه دستیابی دانش‌آموزان در سنین لازم‌التعلیم به مراتبی از حیات طیبه در ابعاد زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی و جهانی با تاکید بر شایستگی‌های پایه.
چشم‌انداز مدرسه تراز سند
«مدرسه جلوه‌ای است از مراتب حیات طیبه و جامعه سالم، کانون عرضه خدمات و فرصت‌های تربیتی، زمینه‌ساز درک و اصلاح موقعیت توسط متربیان و تکوین و تعالی پیوسته هویت آنان براساس نظام معیار اسلامی.»
ویژگی‌های مدرسه در افق چشم‌انداز
۱. تجلی‌بخش فرهنگ غنی اسلامی، انقلابی در روابط و مناسبات با خالق، «به‌ویژه تکلیف‌گرایی، مسئولیت‌پذیری، کرامت نفس، امانت‌داری، خودباوری، کارآمدی، کارآفرینی، پرهیز از اسراف و وابستگی به دنیا، همدلی، احترام، اعتماد، وقت‌شناسی، نظم، جدیت، ایثارگری، قانون‌گرایی، نقادی و نوآوری، استکبارستیزی، دفاع از محرومان و مستضعفان و ارزش‌های انقلاب اسلامی.»
۲. نقطه اتکای دولت و ملت در رشد، تعالی و پیشرفت کشور و کانون تربیت محله.
۳. برخوردار از قدرت تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی در حوزه‌های عملیاتی در چارچوب سیاست‌های محلی، منطقه‌ای و ملی.
۴. نقش‌آفرین در انتخاب آگاهانه، عقلانی، مسئولانه و اختیاری فرایند زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی دانش‌آموزان براساس نظام معیار اسلامی.
۵. دارای ظرفیت پذیرش تفاوت‌های فردی، کشف و هدایت استعدادهای متنوع فطری و پاسخگویی به نیازها، علایق و رغبت دانش‌آموزان در راستای مصالح و چارچوب نظام معیار اسلامی.
۶. یادگیرنده، کمال‌جو، خواستار تعالی مستمر فرصت‌های تربیتی، تسهیل‌کننده هدایت، یادگیری و تدارک‌بیننده خودجوش ظرفیت‌های جدید در خدمت تعلیم و تربیت.
۷. خودارزیاب، مسئول و پاسخگو نسبت به نظارت و ارزیابی بیرونی.
۸. تامین‌کننده نیازهای فردی و اجتماعی و محیط اخلاقی، علمی، امن، سالم، بانشاط، مهرورز و برخوردار از هویت جمعی.
۹. برخوردار از مربیان دارای فضائل اخلاقی و شایستگی‌های حرفه‌ای با هویت یکپارچه توحیدی براساس نظام معیار اسلامی.
۱۰. مبتنی بر رویکرد مدیریتی نقدپذیر، مشارکت‌جو.
۱۱. متکی بر ارکان تعلیم و تربیت و بهره‌مند از ظرفیت عوامل سهیم و موثر و مبتنی بر مشارکت ذی‌نفعان با تاکید بر مربیان، دانش‌آموزان و خانواده.
۱۲. برخوردار از بهره فناوری آموزشی در سطح معیار؛ با توجه به طیف منابع و رسانه‌های یادگیری (شبکه ملی اطلاعات و ارتباطات).
۱۳. دارای ظرفیت تصمیم‌سازی برای نظام تعلیم و تربیت رسمی‌وعمومی.
۱۴. دارای تعامل اثربخش با مساجد و دیگر نهادها، مراکز مذهبی و کانون‌های محلی نظیر فرهنگ‌سرا، کتابخانه‌های عمومی و برخوردار از ارتباط مستمر و موثر با عالمان دینی، صاحب‌نظران و متخصصان.
۱۵. دارای پیوند موثر با موضوعات و مسائل جامعه در مقیاس محلی، منطقه‌ای و ملی با حضور فعال در حیات اجتماعی.
الگوی مفهومی مدرسه تراز سند
الگوی مفهومی مدرسه تراز سند تحول دارای پنج بعد مدیریت و راهبری، کنشگران اصلی (مربیان و همیاران، متربیان، جامعه محلی و خانواده، برنامه درسی و تربیتی، محیط تربیت و نتایج و پیامدها به شرح زیر است.
مدیریت و راهبری تربیتی شامل: مولفه‌های برنامه‌ریزی و چشم‌انداز، نظارت، تنوع‌بخشی و استفاده بهینه از منابع، اداره شورا‌یی مدرسه مبتنی بر خرد جمعی، رشد و توانمند‌سازی منابع انسانی، پایش مداوم محیطی و محاطی، تصمیم‌گیری مبتنی بر تفکر و پژوهش./ مدیریت و راهبری تربیتی در مدرسه، فرایندی جامع و چابک، زمینه‌ساز مدرسه صالح با تاکید بر مدرسه یادگیرنده و پژوهنده که می‌تواند با حاکمیت مناسبات اعتقادی و اخلاقی، زمینه نقش‌آفرینی ارکان مدرسه را به‌صورت هماهنگ، کارا و اثربخش، در جهت تحقق اهداف هر یک از دوره‌های تحصیلی در ساحت‌های تعلیم و تربیت فراهم آورد.
کنشگران اصلی شامل: مربیان و همیاران، متربیان، جامعه محلی و خانواده./ مدرسه به عنوان کانون عمل و جلوه عینی نظام تربیت رسمی‌عمومی، نقطه اتکای دولت و ملت در رشد و تعالی و پیشرفت کشور، کانون تربیتی محله، نیازمند مشارکت خانواده و جامعه محلی، مربیان و متربیان در اداره مدرسه می‌باشد. به عبارت دیگر مدرسه جهت تحقق ماموریت و اهداف خود در هر یک از دوره‌های تحصیلی، نیازمند مشارکت عوامل سهیم و موثر به‌ویژه چهار رکن خانواده، دولت، رسانه و نهادها و سازمان غیردولتی می‌باشد. در این میان به طور مشخص خانواده، جامعه محلی، متربیان و مربیان به عنوان کنشگران اصلی تلقی می‌شوند که باید با محوریت مدیر مدرسه، زمینه انسجام، هماهنگی و هم افزایی درجهت تحقق اهداف هریک از دوره‌های تحصیلی فراهم شود.
برنامه درسی شامل: تنوع فرصت‌های تربیتی مبتنی بر تفکر و پژوهش و تجارب واقعی متناسب با شرایط رشدی، تربیت تمام‌ساحتی متوازن و هویت‌ساز، بهره‌مندی هوشمندانه از فناوری‌های نوین، برنامه درسی و تربیتی ویژه مدرسه./ برنامه درسی و تربیتی به مجموعه فرصت‌های نظام‌مند و طرح‌ریزی شده (از سطح ملی، منطقه‌ای تا مدرسه و کلاس درس) اطلاق می‌شود که متربیان برای کسب شایستگی‌های لازم جهت درک و اصلاح موقعیت براساس نظام اسلامی در معرض آن قرار می‌گیرند تا با تکوین و تعالی پیوسته هویت خویش، مرتبه قابل قبولی از آمادگی را برای تحقق حیات طیبه در همه ابعاد را به دست آورند.
محیط تربیت شامل: فضای کالبدی، تجهیزات و فناوری که دربرگیرنده تناسب، امنیت، تنوع و شاداب‌سازی محیطی است. جو و فضای تربیتی شامل فرهنگ اسلامی- ایرانی، جو و فضای فرهنگ جهادی، علمی و فرهنگی./ مدرسه صالح را نه به‌صورت یک مکان یا یک فضا، بلکه به‌صورت ترکیبی از فضا و مکان باید در نظر گرفت. منظور از مکان، محیط‌های کالبدی مدرسه است. منظور از فضا نیز ارزش‌ها، هنجارها، رویه‌ها و فرهنگ حاکم بر مدرسه است. با نگاه ترکیبی به مدرسه امکان بهره‌گیری از فرصت‌ها و زمینه‌های دیگر اجتماعی نیز فراهم می‌شود.
نتایج و پیادمدها شامل: شایستگی‌های مورد انتظار در متربیان، مربیان، والدین و جامعه محلی و در نهایت تحقق مدرسه صالح می‌باشد./ اگر مدرسه‌ای متناسب با انتظارات هر یک از مؤلفه‌ها و نشانگرها، در ابعاد مدیریت، برنامه درسی تربیتی، محیط و کنشگران را به‌درستی عمل کرده باشد، به‌طور طبیعی نتایج و پیامدهای مدرسه نیز قابل قبول خواهد بود. لذا نتایج، رابطه مستقیمی با کیفیت اجرای برنامه‌های درسی و... دارد. البته عوامل خارج از مدرسه نیز در دستیابی به نتایج مؤثر هستند که باید همواره در تحلیل‌ها مدنظر قرار گیرد.
زمان‌بندی اجرای الگوی مدرسه تراز سند تحول
با توجه به اینکه از کل مدارس حدود ۸۰ درصد دولتی عادی و ۲۰ درصد مدارس غیردولتی و مدارس خاص دولتی می‌باشند و مدارس دولتی خاص و غیردولتی از امکانات لازم برای اجرای الگو برخوردار هستند؛ بنابراین شروع اجرای الگو در یک فرایند سه ساله به شرح جدول زیر انجام می‌شود:
استلزامات
با توجه به اینکه سطح ستادی و سطح مدرسه‌ای نقشه راه سند ارتباط تنگاتنگی با هم دارند و موفقیت مدرسه در اجرای الگوی مدرسه تراز سند در خیلی از ابعاد و مؤلفه‌ها مستلزم ایجاد بستر آن توسط ستاد وزارت آموزش و پرورش است؛ بنابراین حوزه‌های ستادی لازم است علاوه بر مدیریت، راهنمایی و نظارت بر مولفه‌ها و نشانگرهایی که در این الگو به آنان مربوط است و انجام پروژه‌های کلان مرتبط با مدرسه که در بخش ستادی نقشه راه مسئولیت اجرای آن را دارند، حسب مورد باید استلزامات زیر را هم محقق کنند:
۱. پیش‌بینی، تامین و تخصیص اعتبار موردنیاز برای اجرای الگوی مدرسه تراز سند.
۲. بازنگری آیین‌نامه‌ها و ضوابط مربوط به مدرسه از قبیل آیین‌نامه اجرایی مدارس با رویکرد تفویض اختیار حداکثری برای استفاده از ظرفیت‌های مدرسه و ارتباط و تعامل با محیط برای درآمدزایی و... .
۳. تدوین، تصویب و ابلاغ آیین‌نامه شناسایی و انتصاب مدیران مدارس با رویکرد شایسته‌گزینی، شایسته‌سالاری و پاسخگویی در برابر بعد نتایج الگوی مدرسه تراز.
۴. طراحی، تصویب و ابلاغ شاخص‌های راهبردی و برنامه‌ای سند تحول بنیادین آموزش و پرورش.
۵. تدوین شیوه‌نامه ایجاد سازوکارهای لازم در اشاعه، آموزش و گفتمان‌سازی در زمینه الگوی مدرسه تراز سند تحول در سطح ستاد و مدرسه.
۶. تدوین و استقرار دستورالعمل شناسایی، جذب و آموزش راهبران و ارزیابان مدرسه تراز سند تحول (به‌ازای هر ۱۰ مدرسه حداقل یک نفر).
۷. طراحی و استقرار نظام پایش و ارزشیابی از میزان و کیفیت کسب شایستگی‌های پایه در پایان دوره‌های تحصیلی (سنجش ملی).
۸. طراحی و استقرار نظام پایش و ارزشیابی از میزان و کیفیت عملکرد، شایستگی‌ها و صلاحیت‌های حرفه‌ای و تخصصی معلمان و مربیان و صدور گواهی صلاحیت حرفه‌ای.
۹. طراحی، تدوین و استقرار نظام سنجش و ارزشیابی از عملکرد دانش‌آموزان براساس استانداردهای عملکردی (نمایه رشدی تربیتی).
۱۰. طراحی و استقرار نظام پایش و ارزیابی عملکرد مدارس براساس شاخص‌های الگوی مدرسه تراز .
۱۱. رصد و پایش عملکرد مدیران حوزه‌های مرتبط با الگوی مدرسه تراز در ستاد وزارتخانه، مدیران کل استان‌ها و مناطق و مدارس.
۱۲. نظارت و رصد عملکرد حوزه‌های مختلف در اجرای الگوی مدرسه تراز سند.
۱۳. طراحی و تجهیز مدارس و هنرستان‌های مناطق کم‌برخوردار براساس الگوی مدرسه تراز سند.
۱۴. تهیه بسته‌های یادگیری متناسب با برنامه درسی با اولویت مناطق محروم با رویکرد توجه به سبک‌های مختلف یادگیری و سطوح آمادگی افراد.
۱۵. تأمین مواد غذایی (صبحانه، میان‌وعده و...)، غربالگری، خدمات بهداشتی، لباس و وسایل ورزشی، بسته‌های هنری (ابزار و لوازم نقاشی، فیلم‌سازی، هنرهای دستی و تجسمی، تئاتر و سرود) برای تقویت ساحت زیستی، بدنی و زیبایی‌شناسی و هنری دانش‌آموزان.
۱۶. اختصاص منابع مالی مناسب به مدارس شبانه‌روزی، چند‌پایه، مرزی، استثنایی و روستایی متناسب با تورم.
۱۷. پرداخت یارانه آموزشی برای جبران هزینه‌های دانش‌آموزان دهک‌های پایین و تشویق آنان به تحصیل.
۱۸. پیش‌بینی گروه‌های حامی (خیرین، مؤسسات عالم المنفعه، مدارس غیردولتی برخوردار و...) برای هر یک از مدارس دولتی عادی به منظور حمایت و پشتیبانی آنان.
۱۹. کاهش نرم و تراکم کلاس درس در مدارس دولتی عادی با رعایت استانداردهای مصوب.
۲۰. تامین یا ساخت معلم‌سرا در مناطق محروم و مرزی برای بیتوته معلمان یا تامین سرویس ایاب و ذهاب یا پرداخت حق اسکان یا حق آمد‌و‌شد در چارچوب ماده ۲۳ و ۷۸ قانون مدیریت خدمات کشوری.
آرمیتا رزاقیان
ارسال دیدگاه