راهنمای مراقبت روانی از فرزندانمان در زمان شیوع یک بیماری

سازمان بهداشت جهانی WHO و سازمان خدمات بهداشت و روان SAMHSA توصیه­‌هایی برای راهنمایی مراقبان، والدین، و معلمان در طول طغیان انتشار بیماری‌های عفونی مانند COVID-۱۹ در گفت‌وگو با کودکان ارائه داده است که این توصیه‌ها به همت دکتربهنام بهراد استادیار روانشناسی سلامت پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش گردآوری شده است:

آنچه که باید بدانید

وقتی کودکان و نوجوانان اخباری را در رابطه با انتشار بیماری عفونی تماشا می‌­کنند، اخبار این بیماری را می‌­خوانند و یا می‌­شنوند که دیگران در مورد آن بسیار صحبت می­‌کنند، همانند بزرگسالان وحشت‌­زده، سردرگم و مضطرب می­‌شوند. این احساسات حتی در مورد کودکان دور از منطقۀ انتشار عفونت و جاهایی که خطری واقعی برای ابتلا ناچیز است و یا وجود ندارد نیز مصداق دارد.

کودکان به اضطراب و استرس به شکل متفاوت‌تری از بزرگسالان واکنش نشان می‌­دهند. برخی ممکن است بلافاصله واکنش نشان داده و برخی دیگر ممکن است کمی دیرتر نشانه‌­هایی را از مشکل بروز دهند؛ بنابراین، بزرگسالان همیشه از نیاز کودکان به کمک آگاه نیستند.

این راهنما به والدین، مراقبان و معلمان کمک می­‌کند تا با برخی از واکنش‌های شایع آشنا شوند و به این واکنش‌ها به شکلی مؤثر پاسخ دهند و آگاهی پیدا کنند که چه موقع باید به دنبال حمایت و دریافت خدمات باشند.

واکنش‌های احتمالی به انتشار یک بیماری عفونی

بسیاری از واکنش‌های مورد اشاره در زیر، واکنش‌های طبیعی کودکان و نوجوانان به هنگام مواجهه با استرس محسوب می­‌شوند. اگر هر یک از این رفتارها بیش از ۲ تا ۴ هفته طول بکشند، یا دیرتر و به صورت ناگهانی بروز کنند، کودکان در چنین شرایطی برای مقابله با استرس نیازمند کمک بیشتری هستند.

کودکان پیش‌­دبستانی، ۰-۵ سال

کودکان بسیار خردسال ممکن است اضطراب و استرس را به شکل رفتارهای واپس­گرایانه‌­ای مانند مکیدن شست یا شب ادراری نشان دهند. آنها ممکن است از بیماری، غریبه‌­ها، تاریکی، یا هیولا بترسند.

برای کودکان پیش‌­دبستانی، چسبیدن به والدین، مراقبین، یا معلم و مربی، یا تمایل به ماندن در جاهایی که احساس امنیت می‌­کنند، رفتارهای نسبتاً شایعی هستند. آنها ممکن است درک خود را از انتشار عفونت با ابراز مکرر آن در بازی­‌های خود یا بیان قصه­‌های اغراق‌­آمیز درباره آن، نشان دهند.

برخی از عادات غذا خوردن و خواب کودکان ممکن است تغییر کنند. در عین حال ممکن است دردهای نامشخص و غیرقابل تبیینی داشته باشند. علائم دیگری که ممکن است مشاهده کنید رفتار پرخاشگرانه یا کناره­‌گیرانه، بیش‌­فعالی، مشکلات گفتاری و نافرمانی هستند.

​​کودکان شیرخوار و نوپای ۰-۲ ساله، قادر به درک این موضوع نیستند که رویداد بدی در جهان در حال وقوع است، اما نسبت به ناراحتی مراقب خود آگاه هستند. در نتیجه ممکن است عواطفی همانند مراقبین خود نشان دهند یا ممکن است به طور متفاوتی رفتار کنند مانند گریه‌­های بی‌­دلیل، کناره‌­گیری از افراد، عدم تمایل به بازی با اسباب­‌بازی‌های خود.

کودکان ۳-۵ ساله، ممکن است قادر به درک آثار انتشار یک نوع عفونت باشند. اگر آنها از اخبار مربوط به انتشار بیماری بسیار ناراحت شوند، ممکن است در سازگاری با تغییر و فقدان (عدم حضور والدین و مراقبین) مشکل پیدا کنند. به این ترتیب، ممکن است برای کمک به خود و کسب احساسی بهتر، به بزرگسالان دور و بر خود وابسته شوند.

اوایل کودکی تا نوجوانی، ۶-۱۹ سال

کودکان و نوجوانان این گروه سنی ممکن است در برابر اضطراب و استرس وابسته به انتشار بیماری عفونی همانند کودکان خردسال واکنش‌های مشابهی داشته باشند. کودکان کم سن و سال‌­تر این گروه سنی اغلب خواهان توجه بیشتری از جانب والدین یا مراقبین هستند. این دسته از کودکان ممکن است از انجام تکالیف مدرسه یا کارهای روزمره در خانه دست بکشند.

برخی از نوجوانان نیز ممکن است بخاطر زندگی در جایی که هنوز به انتشار عفونت ابتلا پیدا نکرده‌­اند یا در جایی زندگی می‌­کنند که نظام سلامت عمومی به ترتیبی از افراد در برابر انتشار عفونت محافظت می‌­کند، احساس گناه کنند.

کودکان ۶-۱۰ ساله، ممکن است از رفتن به مدرسه هراس داشته باشند و نخواهند اوقاتشان را با دوستان خود بگذرانند(پس از رفع خطر). ممکن است در توجه مشکل پیدا کنند و از نظر تحصیلی عملکرد ضعیفی از خود نشان دهند. برخی از آنها ممکن است بی هیچ دلیل روشنی پرخاشگر شوند. یا ممکن است رفتاری کوچکتر از سن خود نشان دهند مثلاً از والدین یا مراقبین خود بخواهند که به آنها غذا دهند یا لباس‌های آنها را بپوشانند.

نوجوانان ۱۱-۱۹ ساله، به خاطر دورۀ رشدی خود دستخوش تغییرات جسمی و عاطفی بسیاری هستند. بنابراین، ممکن است برای آنها مقابله با استرس توأم با اخبار انتشار یک بیماری عفونی بیش از پیش دشوارتر شود. نوجوانان بزرگتر، ممکن است واکنش‌ها نسبت به خود و اطرافیان خود را انکار کنند.

ممکن است در حالی که ناراحت هستند، با عبارت متعارفی مانند «من خوبم» یا حتی سکوت واکنش نشان دهند. یا ممکن است از دردهای موضعی یا عمومی جسمی شکایت کنند زیرا نمی­‌دانند چه چیزی از نظر عاطفی آنها را آزار می‌­دهد.

آنها ممکن است بخاطر اضطراب ناشی از طغیان انتشار، برخی علائم جسمی را نیز تجربه کنند. برخی از نوجوانان ممکن است شروع به جر و بحث کنند، در برابر هر گونه نظم و ترتیب یا امر و نهی مقاومت کنند. آنها ممکن است به رفتارهای پرخطری مانند مصرف مواد مبادرت کنند.

والدین، مراقبین و معلمان چگونه می‌­توانند به کودکان در مدیریت واکنش‌های خود در برابر انتشار بیماری عفونی کمک کنند؟

کودکان و نوجوانان با حمایت مناسب بزرگسالان می‌­توانند استرس خود را در پاسخ به انتشار بیماری عفونی مدیریت کنند و نسبت به حفظ سلامت عاطفی و جسمی خود اقدام کنند. مهم‌ترین شیوه­‌های کمک به کودکان و نوجوانان، مطمئن کردن آنها از تعلق، توجه و مراقبت، و همینطور عشق و محبت اطرافیان به آنهاست.

به آنها توجه کنید و شنوندۀ خوبی باشید. والدین، معلمان، و سایر مراقبین می­‌توانند به کودکان کمک کنند تا با گفت‌وگو، نوشتن، نقاشی، بازی و آواز، عواطف و هیجان‌های خود را ابراز نمایند. اغلب کودکان دوست دارند در مورد چیزهایی که موجب اضطراب و استرس آنها شده صحبت کنند، بنابراین، فرصت لازم را به آنها بدهید. احساسات آنها را بپذیرید و به آنها بگویید که داشتن احساس غم، ناراحتی یا استرس چیز بدی نیست و مشکلی ندارد. گریه اغلب راهی برای کاهش استرس، و غم و اندوه است.

به آنها اجازۀ پرسش دهید. از نوجوانان خود بپرسید در مورد انتشار بیماری چه می‌­دانند. در اخبار، رسانه­‌ها و یا منابع دیگر چه چیزهایی را شنیده­‌اند؟ سعی کنید با هم در تلویزیون یا اینترنت اخبار مربوط به این موضوع را بررسی کنید. در عین حال، دسترسی به اخبار را محدود سازید تا آنها از یادآوری مکرر موضوع دور بمانند. نگذارید صحبت در مورد انتشار بیماری مدت زمان زیادی از گفت‌وگوهای خانوادگی و غیره را بخود اختصاص دهد.

فعالیت‌های مثبت را تشویق کنید. بزرگسالان می‌­توانند به کودکان و نوجوانان کمک کنند تا از رویداد انتشار عفونت در جامعه جنبه‌­های مثبتی را نیز بیابند. رفتار و اعمال قهرمانانه، خانواده‌­ها و دوستانی که در واکنش به انتشار بیماری عفونی و به قصد کمک به مناطق آلوده مسافرت می‌­کنند و افرادی که با هدف پیشگیری از انتشار بیماری، اقداماتی را انجام می‌­دهند.

کودکان با کمک به دیگران، ممکن است به نحو بهتری با طغیان انتشار کنار بیایند. آنها می‌­توانند نامه‌هایی شفقت‌آمیز به افراد بیمار یا کسانی که اعضای خانواده‌­شان را از دست داده‌­اند، بنویسند. آنها می­‌توانند به گروه‌هایی از نزدیکان و اطرافیان که در صدد تدارک تجهیزات پزشکی و بهداشتی برای مناطق آلوده هستند، کمک کنند.

رو‌ش‌های مراقبت از خود را به صورت عملی به کودکان نشان ­دهید، به منظور مقابله با استرس برنامۀ روزمر‌‌ه‌­ای را تنظیم کنید، به اندازۀ کافی بخوابید و از روش تنفس عمیق استفاده کنید. بزرگسالان می‌توانند به کودکان و نوجوانان نشان دهند که چگونه از خود مراقبت کنند. اگر شما از سلامت جسمی و عاطفی مطلوبی برخوردار باشید، به احتمال قوی برای حمایت از کودکان، آمادگی بیشتری خواهید داشت.

راهنمایی­‌هایی برای گفت‌وگو با کودکان و نوجوانان سنین مختلف در طی انتشار بیماری عفونی

توجه! مراقب باشید کودکان را برای گفت‌وگو در مورد انتشار بیماری یا مشارکت در فعالیت‌های ابرازی تحت فشار قرار ندهید، چرا که اغلب کودکان به راحتی در مورد آن صحبت می­‌کنند و برخی هم ممکن است از صحبت در مورد آن به هراس بیفتند. برخی از افراد ممکن است حتی با صحبت کردن در مورد انتشار بیماری، اضطراب و استرس بالایی را تجربه کنند، به صحبت دیگران در مورد این رویداد گوش بدهید یا به آثار هنری کودکان در مورد این رخداد دقت کنید. اگر کودکان خود را از این فعالیت‌ها کنار می­‌کشند، این امکان را به آنها بدهید و نشانه‌­های رنج و ناراحتی را در آنها پایش کنید.

کودکان پیش از دبستان ۰-۵ ساله

این دسته از کودکان را مورد نوازش و حمایت کلامی بیشتری قرار دهید. به صورت نشسته و هم­قد کودکان با صدایی آرام و ملایم و با عباراتی قابل فهم با آنها صحبت کنید. به آنها بگویید که شما همیشه مراقب آنها بوده و همچنان مراقب آنها خواهید بود تا احساس آرامش و امنیت کنند.

سعی کنید برنامۀ روزمرۀ منظمی مانند خوردن شام در کنار هم و زمان خوابی هماهنگ، داشته باشید.

اوایل کودکی تا نوجوانی، ۶-۱۹ ساله

مراقبت از کودکان و نوجوانان در این گروهی سنی:

از کودک یا کودکان بپرسید چه چیزی آنها را نگران می­‌کند و چه چیزی ممکن است به آنها برای کنار آمدن با این نگرانی کمک ­کند.

با عبارات و لحنی مهربان و ملایم و در صورت لازم با آغوش گرفتن یا تنها با حضور در کنار آنها، موجب آرامش خاطر کودکان و نوجوانان شوید.

حتی اگر شده برای مدتی کوتاه، بیش از زمان معمول گذشته با کودکان وقت بگذرانید.

اگر فرزندتان بسیار ناراحت است، یکی دو روز او را از انجام کارهای روزمره معاف نمایید.

کودکان را برای صرف اوقات با دوستانشان از راه دور و پس از رفع خطر انتشار به صورت حضوری و همینطور با ایجاد سکوت و آرامش در حین نوشتن چیزی یا خلق اثری هنری، حمایت کنید.

کودکان را به مشارکت در فعالیت‌های تفریحی چند جانبه در خانه به هنگام انتشار بیماری و پس از رفع خطر در جامعه به بازی و فعالیت با دیگران تشویق نمایید.

اضطراب و استرس خود را به شیوه­ای سالم مدیریت کنید.

با وقت گذرانی با کودکان در انجام کارها یا بررسی وضعیت آنها به روشی غیرمداخله ­جویانه، بگذارید بفهمند که مواظب و مراقب آنها هستید.

سعی کنید کارهای روزمره مانند انجام تکالیف و بازی و سرگرمی را بصورت منظم انجام دهید.

چه موقع کودکان، نوجوانان و والدین، مراقبین یا معلمان نیازمند کمک بیشتری هستند

در برخی از موارد، کودکان ممکن است در مقابله با واکنش‌های خود در برابر رویداد انتشار بیماری، مشکل پیدا کنند، به ویژه اگر فردی که کودک وی را دوست دارد، در جایی زندگی کند که آلوده است و یا شغلش کمک به افراد بیمار می­‌باشد.

در چنین شرایطی ترتیبی دهید تا برای شناسایی حیطه­‌هایی که کودک مشکل دارد، با یک فرد متخصص سلامت روان گفت‌وگو کند. اگر کودک فرد مورد علاقه‌­ای را از دست داده است، باید کار با فردی آشنا با حمایت از کودکان دستخوش تجربۀ سوگ، مد نظر قرار گیرد.

*استادیار روانشناسی سلامت پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش