همه چیز درباره آلودگی هوا؛ از انواع، شکل اثر بر افراد مختلف تا روش‌هایی برای بهبود سلامت فردی

به‌گزارش عصرایران، همان‌گونه که بر جمعیت جهان افزوده می‌شود و دمای کره زمین رو به افزایش است، ما به انتشار مواد کثیف و آلاینده در هوا ادامه می‌دهیم، تقریبا نیمی از جهان به سوخت‌ها یا فناوری‌های پاک دسترسی ندارند و هوایی که تنفس می‌کنیم به طرز خطرناکی در حال آلوده‌تر شدن است. بنابر گزارش سازمان بهداشت جهانی، از هر ده نفر، نه نفر هوایی آلوده را تنفس می‌کنند که هر ساله موجب مرگ هفت میلیون نفر می‌شود.

آثار آلودگی هوا بر سلامت انسان جدی بوده و حدود یک سوم آمار مرگ و میر ناشی از سکته‌های مغزی، سرطان ریه و بیماری قلبی با آلودگی هوا مرتبط هستند.

این در شرایطی است که عدم وجود مه‌دود نمی‌تواند به معنای سالم بودن هوا باشد. آلودگی هوا اطراف ما را فرا گرفته است و پرهیز از آن بسیار دشوار است. ذرات آلاینده میکروسکوپی در هوا می‌توانند از دیوارهای دفاعی بدن عبور کرده و به عمق دستگاه تنفسی و گردش خون نفوذ کنند و در نهایت به اندام‌های مختلف بدن مانند ریه‌ها، قلب و مغز آسیب برسانند.

انواع آلودگی هوا

دو نوع اصلی از آلودگی هوا شامل آلودگی هوای محیطی (آلودگی فضای باز) ناشی از فعالیت کارخانه‌ها، نیروگاه‌ها و وسایل نقلیه که از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌کنند و آلودگی هوای خانگی (یا درون ساختمان) می‌شوند که به‌واسطه سوختن موادی مانند زغال سنگ، چوب یا نفت سفید در فضاهایی با تهویه نامناسب شکل می‌گیرد. آلودگی هوای محیطی و خانگی هر دو می‌توانند در شکل‌گیری یکدیگر نقش داشته باشند زیرا هوا از داخل ساختمان به بیرون می‌رود و بالعکس.

آلاینده‌های اصلی هوا شامل موارد زیر می‌شوند:

- ذرات معلق، ترکیبی از ذرات جامد و مایع هستند که از احتراق سوخت و ترافیک جاده‌ای سرچشمه می‌گیرند.

- دی‌اکسید نیتروژن که از ترافیک جاده‌ای یا چراغ‌های خوراک‌پزی داخلی سرچشمه می‌گیرد.

- دی‌اکسید گوگرد که از احتراق سوخت‌های فسیلی سرچشمه می‌گیرد.

- ازن در سطح زمین که از واکنش نور خوشید با آلاینده‌های منتشر شده از وسایل نقلیه شکل می‌گیرد.

آثار آلودگی هوا بر سلامت انسان

اگر چه آلودگی هوا می‌تواند هر فردی را تحت‌تاثیر قرار دهد، اما افرادی که به‌طور خاص در معرض خطر بیشتری قرار دارند شامل گروه‌های زیر می‌شوند:

- افراد مبتلا به بیماری آسم

- افراد مبتلا به بیماری قلبی

- افراد مبتلا به بیماری‌های تنفسی

- افرادی که از نظر بدنی فعال هستند و در فضای باز ورزش می‌کنند

- کودکان

- سالمندان

- افراد مبتلا به دیابت

- زنان باردار

نادیده گرفتن آثار فوری آلودگی هوا دشوار است. سوزش و آبریزش بینی، سوزش و آبریزش چشم، سرفه، خس‌خس سینه و دشواری در تنفس واکنش‌هایی حاد و شایع هستند.

در این میان، ذرات معلق آلاینده‌ای است که بیشتر سلامت مردم را تحت تاثیر قرار می‌دهد و به‌عنوان شاخصی برای بررسی آلودگی هوا نیز استفاده می‌شود.

در شرایطی که ذراتی با قطر ۱۰ میکرون یا کمتر می‌توانند به اعماق ریه‌ها نفوذ کرده و در آن‌جا بگیرند، ذرات مضرتر برای سلامت انسان آنهایی هستند که قطری ۲.۵ میکرونی یا کمتر دارند. ذرات معلق ۲.۵ میکرونی می‌توانند از سد ریه عبور کرده و وارد سیستم گردش خون انسان شوند. آنها می‌توانند خطر بیماری‌های قلبی و تنفسی از جمله سرطان ریه را افزایش دهند.

از سوی دیگر، ازن یکی از عوامل اصلی در ایجاد آسم یا تشدید این بیماری است و دی‌اکسید نیتروژن و دی‌اکسید گوگرد می توانند موجب آسم، علائم برونشی، التهاب ریه و کاهش عملکرد ریه شوند.

آلودگی هوا و کودکان

آلودگی هوا اثر مخربی بر کودکان دارد. بنابر گزارش سازمان جهانی بهداشت که در اکتبر ۲۰۱۸ منتشر شد، هر ساله ۵۴۳ هزار کودک زیر پنج سال جان خود را به واسطه بیماری‌های تنفسی مرتبط با آلودگی هوا از دست می‌دهند. همچنین، آلودگی هوا با سرطان‌های دوران کودکی پیوند خورده است.

آلودگی هوا ممکن است به رشد مغزی کودک آسیب وارد کند و سینه پهلو که هر ساله تقریبا یک میلیون کودک زیر ۵ سال را می‌کشد با آلودگی هوا مرتبط است. کودکانی که هوایی با سطوح بالای آلاینده‌ها را تنفس می‌کنند در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به عفونت‌های تنفسی کوتاه مدت و آسیب ریوی نیز قرار دارند.

آلودگی هوا و زنان باردار

زنان باردار یکی دیگر از گروه‌های حساس به آلودگی هوا هستند. قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا می‌تواند بر رشد مغز جنین تاثیرگذار باشد. همچنین، آلودگی هوا با اختلالات شناختی در کودکان و بزرگسالان پیوند خورده است.

افزون بر این، قرار گرفتن در معرض سطوح بالای آلودگی هوا طی دوران بارداری با سقط جنین، تولد زودرس، اختلال اوتیسم و آسم در کودکان پیوند خورده است.

آلودگی هوا چگونه به بدن آسیب می‌رساند

آلاینده‌های هوا می‌توانند پس از ورود به بدن انسان از طریق سخت کردن سرخرگ‌ها و افزایش خطر حمله قلبی و سکته‌های مغزی بر سلامت قلبی‌عروقی انسان تاثیرگذار باشند و همچنین شواهدی وجود دارند که آلودگی هوا ممکن است با شرایط سلامت روانی و بیماری‌های انحطاطی مغز مانند بیماری آلزایمر، بیماری پارکینسون و شیزوفرنی مرتبط باشد.

آلودگی هوا می‌تواند موجب التهاب در بدن شود. التهاب یکی از روش‌های مورد استفاده بدن برای ترمیم خود پس از یک آسیب‌دیدگی یا بیماری است، اما زمانی‌که حالت مزمن به خود می‌گیرد می‌تواند نتیجه‌ای معکوس به‌همراه داشته باشد.

زمانی‌که ذرات جامد و مایع شیمیایی مضر منتشر شده از وسایل نقلیه، نیروگاه‌ها، آتش و کارخانه‌ها که به نام ذرات معلق شناخته می‌شوند وارد بدن می‌شوند می‌توانند مسیرهای بینی را تحریک کرده و به یک واکنش آلرژی‌گونه به آلودگی با علائمی مانند سرفه و آبریزش بینی منجر شود.

پژوهشگران بر این باورند که این ذرات ممکن است به اعماق بیشتری در مسیرهای هوایی و ریه‌ها نفوذ کرده و بدن ممکن است آن‌را به‌عنوان یک عفونت در نظر گرفته و واکنشی التهابی را برای مقابله با آن ارائه کند.

همچنین، برخی ذرات سمی ممکن است از ریه‌ها عبور کرده و وارد جریان خون شوند.

به‌طور خلاصه، زمانی‌که آلودگی هوا وارد بدن می‌شود می‌تواند موجب آثار کوتاه و بلند مدت بر سلامت انسان شود. از جمله مشکلات سلامت فوری ناشی از مواجهه با سطوح بالای آلودگی هوا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

- تشدید بیماری‌های قلبی عروقی و تنفسی

- وارد شدن استرس بیشتر به قلب و ریه‌ها که باید برای تامین اکسیژن مورد نیاز بدن سخت‌تر کار کنند

- آسیب‌دیدگی سلول‌ها در دستگاه تنفسی

مواجهه بلند مدت با سطوح بالای آلودگی هوا نیز می‌تواند موجب آثار سلامت دائمی مانند موارد زیر شود:

- تسریع پیری ریه‌ها

- از دست رفتن ظرفیت ریه‌ها و افت عملکرد آنها

- ابتلا به بیماری‌هایی مانند آسم، برونشیت، آمفیزم، سرطان

- کاهش طول عمر

استنشاق ذرات معلق می‌تواند بافت حفره بینی را تحریک کرده و موجب سرفه و آبریزش بینی شود. در شرایطی که ذرات بزرگ‌تر می‌توانند در بینی گرفتار شده و با عطسه از بدن دفع شوند، اما ذرات کوچک‌تر می‌توانند وارد ریه شده و همانگونه که پیشتر اشاره شد بدن فکر می‌کند که با یک عفونت مواجه است. این می‌تواند محرکی برای بروز التهاب باشد که می‌تواند موجب تنگی نفس و تشدید علائم تنفسی در افراد مبتلا به آسم یا بیماری مزمن انسدادی ریه شود.

به‌نظر دانشمندان، این التهاب می‌تواند از ریه‌ها به دیگر بخش‌های بدن گسترش یابد و خطر حمله قلبی، سکته مغزی و دیگر انواع بیماری قلبی‌عروقی را افزایش دهد.

در زنان باردار آلودگی هوا ممکن است محرکی برای التهاب در سراسر بدن، از جمله رحم باشد که خطر زایمان زودرس را افزایش می‌دهد.

در کودکان، آلودگی هوا با آسیب ریوی پیوند خورده است و می‌تواند رشد عملکرد ریه را مختل کند.

آلودگی هوا می‌تواند بر باروری مردان نیز تاثیرگذار باشد. نتایج یک مطالعه کیفیت پایین اسپرم را با آلودگی هوا پیوند داد و همچنین دانشمندان در حال بررسی این مساله هستند که آیا آلودگی هوا می‌تواند به‌صورت مستقیم موجب ناباروری شود یا خیر.

افت سلامت استخوانی ممکن است یکی دیگر از موارد مرتبط با آلودگی هوا باشد. بنابر مطالعه‌ای که در نشریه The Lancet Planetary Health منتشر شد، آلودگی هوا ممکن است خطر پوکی استخوان و شکستگی‌های مرتبط با آن را افزایش دهد. این مطالعه نشان داد حتی افزایش اندک در سطوح ذرات معلق ۲.۵ میکرونی و کوچک‌تر نیز ممکن است به افزایش خطر شکستگی‌های استخوان در سالمندان منجر شود.

آسیب کلیوی را می‌توان یکی دیگر از پیامدهای ناخوشایند مرتبط با آلودگی هوا در نظر گرفت. آلاینده‌های هوا می‌توانند وارد جریان خون شوند و از آنجایی که وظیفه اصلی کلیه‌ها تصفیه خون است، این اندام می‌تواند با انباشت این مواد مضر در خود مواجه شود. هرچه سطوح آلودگی هوا بیشتر باشد می‌تواند شرایط وخیم‌تری را برای کلیه‌ها ایجاد کند.

پوست به‌عنوان بزرگترین اندام بدن انسان یکی دیگر از بخش‌هایی است که می‌تواند تحت‌تاثیر آلودگی هوا قرار بگیرد. آلاینده‌های هوا می‌توانند به سلول‌های پوست آسیب‌رسانده و در توانایی این اندام برای ترمیم خود اختلال ایجاد کنند. این شرایط می‌تواند به پیری سریع‌تر پوست و بروز چین و چروک و لکه‌های مرتبط با افزایش سن و کاهش انعطاف‌پذیری آن منجر شود.

همچنین، آلودگی هوا ممکن است محرکی برای سردرد باشد. البته نتایج مطالعات در این زمینه یکدست نیستند.

محدود کردن آثار منفی آلودگی هوا بر سلامت

هوایی که امروز افراد بسیاری در جهان تنفس می‌کنند به‌شدت آلوده است. افرادی که حتی به مشکلات و بیماری تنفسی مبتلا نیستند ممکن است به‌واسطه تاثیر منفی آلودگی هوا بر بدن خود در بخش اورژانس بیمارستان بستری شوند. در واقع، آلودگی هوا یکی از دلایل اصلی مرگ انسان‌ها در بسیاری از نقاط جهان است.

ترکیبات آلی فرار و مواد شیمیایی مانند اکسیدهای نیتروژن، آمونیاک، متان، سولفید هیدروژن، و مونوکسید گوگرد تنها برخی از گازها و مواد خطرناکی هستند که در اتمسفر کره زمین وجود دارند و ما روزانه آنها را تنفس می‌کنیم.

در شرایطی که تجهیزات کنترل آلودگی و قوانین و مقررات بین‌المللی و دولتی از جمله گزینه‌هایی هستند که امیدواریم به کاهش میزان آلودگی هوا کمک کنند، اما برخی اقدامات را می‌توانیم برای کاهش آثار منفی این شرایط بر سلامت خود مدنظر قرار دهیم.

یک رژیم غذایی سالم و متعادل

ارتباط آلودگی هوا با مشکلات سلامت قلبی‌عروقی و مرگ ناشی از بیماری قلبی مشخص شده است. برخی مطالعات نشان داده‌اند که رژیم‌های غذایی خاص می‌توانند به کاهش آثار منفی و خطر مرگ ناشی از آلودگی هوا کمک کنند. آلاینده‌های هوا می‌توانند میزان اکسیداسیون در بدن را افزایش دهند و برای مقابله با این شرایط و تقویت سیستم ایمنی به میزان کافی از آنتی اکسیدان‌هایی مانند ویتامین C و رزوراترول در بدن خود نیاز داریم.

میوه‌ها و سبزیجات سرشار از مواد مغذی مختلف هستند که به تقویت سیستم ایمنی بدن کمک می‌کنند. مواد مغذی زیر می‌توانند به مبارزه با آثار آلودگی هوا کمک کنند:

ویتامین C: این ویتامین یک آنتی‌اکسیدان قوی در بدن انسان است. ویتامین C محلول در آب است و می‌تواند در سراسر بدن با رادیکال‌های آزاد مضر مبارزه کند. از منابع غذایی خوب برای این ویتامین می‌توان به فلفل دلمه‌ای، برگ‌های گشنیز، جعفری، کلم، برگ‌های شلغم، پرتقال، لیمو، گریپ فروت و کیوی اشاره کرد.

ویتامین E: این ویتامین محلول در چربی یکی از نخستین خطوط دفاعی در برابر آسیب دیدگی‌هایی است که به بافت‌های بدن وارد می‌شود. از منابع غذایی خوب برای این ماده مغذی می‌توان به بادام، دانه‌های آفتابگردان، ماهی سالمون، روغن زیتون، تخم مرغ، توت‌ها، ارگانو، ریحان و جعفری اشاره کرد.

بتا کاروتن: این ماده مغذی نقش مهمی در کنترل التهاب ایفا می‌کند زیرا از خواص آنتی‌اکسیدانی برخوردار است. بتا کاروتن در بدن انسان به ویتامین A تبدیل می‌شود. از منابع غذایی خوب برای بتا کاروتن می‌توان به گشنیز، اسفناج، برگ‌های تربچه و هویج اشاره کرد.

اسیدهای چرب امگا-۳: این مواد مغذی با تقویت ایمنی از بدن در برابر آثار مضر آلودگی هوا محافظت می‌کنند. از منابع غذایی خوب برای اسیدهای چرب امگا-۳ می‌توان به گردو، دانه‌های چیا، بذر کتان، ماهی‌های چرب مانند سالمون، و آووکادو اشاره کرد.

رزوراترول: یک آنتی‌اکسیدان قدرتمند است که به مبارزه با استرس اکسیداتیو و بازسازی بدن در سطح سلولی کمک می‌کند. از جمله منابع خوب برای این ماده مغذی می‌توان به انگور قرمز، انواع توت، و کاکائو اشاره کرد.

سولفورافان: یک ترکیب گیاهی است که به تقویت سلامت و سمزدایی بدن کمک می‌کند. سبزیجات چلیپایی مانند بروکلی، گل کلم، کلم سرشار از سولفورافان هستند.

پرهیز از ورزش در فضای باز

ورزش یکی از بهترین اقداماتی است که می‌توانید برای محافظت از سلامت بدن خود در برابر آلودگی هوا انجام دهید. دستگاه قلبی‌عروقی به‌طور قابل‌توجهی می‌تواند تحت‌تاثیر آلودگی هوا قرار بگیرد، از این رو، حفظ سلامت و قدرت قلب و ریه‌ها اهمیت دارد که ورزش می‌تواند گزینه‌ای مفید در این زمینه باشد. اما طی ساعات پر ترافیک روز یا زمانی‌که آلودگی هوا در سطوح هشدار دهنده قرار دارد پرهیز از انجام ورزش در فضای باز توصیه شده است. سطوح بالای ترکیبات و ذرات معلق مضر موجود در هوا می‌تواند خطر استنشاق میزان بیشتر از آنها را افزایش دهد.

رسیدگی به پوست

پوست یکی از بخش‌های بدن است که می‌تواند تحت‌تاثیر آلودگی هوا قرار بگیرد، اما کمتر به آن توجه می‌کنیم. پوست بزرگترین اندام بدن انسان است و آلودگی هوا به‌طور خاص می‌تواند بر آن تاثیرگذار باشد. یک روش خوب برای کاهش آثار آلودگی هوا بر سلامت بدن پاکسازی پوست پس از گذران زمان در فضای باز یا حضور در مکان‌هایی با سطوح بالای آلودگی هوا است. حتی استفاده از یک حوله خیس یا دستمال مرطوب برای پاکسازی می‌تواند تفاوت‌های بزرگی ایجاد کند.

همچنین، هیدراته نگه داشتن پوست آن را کمتر مستعد جذب آلودگی می‌سازد زیرا زمانی‌که پوست خشک نباشد نیازی به جذب رطوبت از هوا ندارد. با استفاده روزانه از محصولات مرطوب‌کننده و نوشیدن آب فراوان می‌توانید این هدف را محقق سازید.

افزون بر این، ذرات کثیف و آلاینده‌های موجود در هوا می‌توانند موجب کدری پوست و انسداد منافذ آن شوند که می‌تواند به بروز جوش و آکنه منجر شود. از این‌رو، تمیز نگه داشتن منافذ پوست اهمیت دارد. روند سه مرحله‌ای پاکسازی، مرطوب کردن و لایه‌برداری می‌تواند در اینجا مفید باشد. زمانی‌که وارد خانه می‌شوید دست و صورت خود را بشویید. سپس، از محصولات مرطوب کننده استفاده کنید. هفته‌ای یک بار نیز لایه‌برداری پوست را انجام دهید.

تصفیه هوا در خانه

اگرچه نتایج پژوهش‌ها درباره استفاده از دستگاه‌های تصفیه‌کننده هوا و تاثیر آنها بر کاهش آثار سلامت آلودگی هوا در خانه یکدست نیستند، اما این دستگاه‌ها به‌ویژه می‌توانند برای افراد مبتلا به آلرژی و همچنین استفاده در اتاق کودکان و سالمندان و حتی زنان باردار مفید باشند. این قبیل افراد هرچه بیشتر مستعد ابتلا به آثار ناخوشایند هوای آلوده هستند. همچنین استفاده از گیاهان می‌تواند به پاکسازی هوای داخل ساختمان کمک کند.

تهویه هوای آشپزخانه و حمام یکی از اقداماتی است که می‌تواند به کاهش آلودگی هوای داخل خانه کمک کند. استفاده از هود هنگام پخت و پز و یا روشن کردن هواکش در حمام می‌تواند به تحقق این هدف کمک کند.

همچنین، عدم‌استفاده از خوشبوکننده‌های هوا، محصولات شوینده و پاک‌کننده قوی و شمع‌های معطر می‌تواند از آلودگی هوای داخل خانه پیشگیری کند.

پاکسازی یا تعویض فیلترهای دستگاه‌های تهویه مطبوع یکی دیگر از اقداماتی است که می‌توانید برای پرهیز از آلودگی هوای داخل ساختمان مد نظر قرار دهید.

محدود کردن فعالیت‌های فضای باز برای کودکان

در زمانی‌که آلودگی هوا در سطوح هشدار قرار دارد، کودکان باید در خانه باقی بمانند و از فعالیت‌ها و ترددهای بی‌مورد در سطح شهر پرهیز شود.

استفاده از بخور

استفاده روزانه از بخور همراه با چند قطره روغن اکالیپتوس می‌تواند به آرامش مسیرهای هوایی منتج و به بدن در از بین بردن ذرات معلق مضر کمک کند.

پرهیز از سیگار و دود دست دوم سیگار

دود سیگار می‌تواند به افت سلامت قلبی‌عروقی انسان منجر شده و خطر ابتلا به سرطان‌ها را افزایش دهد. همچنین، دود سیگار یکی از عوامل آلودگی هوا، به‌ویژه هوای داخل ساختمان محسوب می‌شود.

استفاده از اپلیکیشن‌های آلودگی هوا و توجه به هشدار کارشناسان

اپلیکیشن‌های پیگیری شرایط آلودگی هوا طی سالیان اخیر از محبوبیت بیشتری برخوردار شده‌اند. با استفاده از اطلاعات ارائه شده توسط این اپلیکیشن‌ها و همچنین توجه به هشدارهای کارشناسان می‌توانید از حضور در مکان‌های آلوده پرهیز کرده و خطر مواجهه با آلاینده‌های مضر را کاهش دهید.