از «نی نوا» تا «سمفونی عاشورا»؛ حماسه حسینی در موسیقی کلاسیک ایران

موسیقی مذهبی به‌طور اعم و موسیقی عاشورایی به‌صورت اخص گرچه آثار انگشت‌شماری را در موسیقی کلاسیک ایران به خود اختصاص داده است، اما همین آثار کم‌تعداد چنان فاخر و تاثیرگذار هستند که می‌توان فصلی را در موسیقی کلاسیک به نام آن ثبت کرد. آثار ارزشمندی که به همت برجسته‌ترین هنرمندان این مرزوبوم تولید و اجرا شده‌اند و برگ زرینی به دفتر فرهنگ و هنر ایران افزوده‌اند.

در این نوشتار تنها به معرفی سه اثر فاخر با محوریت عاشورا و پیروزی خون بر شمشیر شامل «نی نوا» ساخته حسین علیزاده، «اپرای عاشورا» ساخته بهزاد عبدی و بهروز غریب‌پور و «سمفونی عاشورا» ساخته لوریس چکناواریان می‌پردازیم.

نی نوا: حسین علیزاده

نی‌نوا که بعدها تبدیل به سمبل موسیقی مذهبی و عاشورایی در ایران شد آلبومی ساخته حسین علیزاده و یکی از معروف‌ترین کارهایی است که در حوزه موسیقی مذهبی در تاریخ موسیقی ایران تولید و عرضه شده‌اند. نی‌نوا دومین اثر ارکسترال علیزاده است که باعث افزایش ناگهانی شهرت و محبوبیت او در ایران و حتی عرصه بین‌المللی شد. علیزاده به دلیل علاقه به دستگاه نوا، از این دستگاه برای نوشتن این قطعه استفاده کرده و بعد روی آن کار کرده و آن را با ارکستر زهی ادغام کرده‌است.

در این آلبوم، نی، نقش یک راوی را دارد و مصرع نخست از نی‌نامه مولوی، یکی از مواردی بوده که علیزاده از آن ایده گرفته‌است. تکنوازی نی در این آلبوم را جمشید عندلیبی انجام دادده‌است.

نی‌نوا در زمانی پخش شد که پیش از آن، هنرمندان مختلف عمدتا از آواز به عنوان عنصر اصلی در موسیقی خود استفاده می‌کردند و از این رو که یک آلبوم ایرانی تنها با تکیه بر سازهای گوناگون بتواند به محبوبیت فراگیر در جامعه برسد، در نوع خود بااهمیت جلوه می‌کرد. استفاده از ریتم، سازآرایی گوناگون و فرم چندصدایی که مورد آخر در آن زمان در بین آثار ایرانی تازگی داشت، از عواملی هستند که منتقدان در موفقیت اثر از آن نام می‌برند.

پیروز ارجمند موسیقی‌دان و آهنگ‌ساز براین باور است که در دوران جنگ، فرصتی برای ساخت موسیقی مذهبی به جز موسیقی مذهبی جنگ وجود نداشت. از نظر او، این اثر از آن دسته کارهایی است که گذر زمان نتوانست بر رویش تأثیر بگذارد. او همچنین یکی از رموز ماندگاری این اثر را وفاداری به موسیقی سنتی ایرانی می‌داند.

کامبیز روشن‌روان، موسیقی‌دان و استاد دانشگاه بر این باور است که این اثر به عنوان یک اثر نمادین در موسیقی مذهبی ایران تبدیل شده و غیر از این اثر، کار دیگری که تا این اندازه جذابیت داشته باشد را نمی‌شناسد و این اثر علیزاده را شاخص‌ترین اثری می‌داند که موسیقی مذهبی تا به حال داشته‌است. این درحالی است که علیزاده در مستند به تماشای آب‌ها عنوان کرد که هدفش هرگز ساخت موسیقی مذهبی نبوده، اما در عین حال تأثیرپذیری از آئین مذهبی را رد نکرد.

به گفته علیزاده، نی‌نوا واژه‌ای است که یک معنای چندبعدی می‌توان به آن داد. هم «نینوا» است، هم «نوای نی» و همچنین قطعه‌ای که این نی می‌نوازد؛ در دستگاه نوا است و از نگاه او علت اینکه هرکس با هر عقیده‌ای با این قطعه ارتباط برقرار کرد نیز همین می‌تواند باشد.

اپرای عروسکی عاشورا: بهروز غریب‌پور و بهزاد عبدی

«اپرای عاشورا» از مجموعه اپراهایی است که با عنوان «اپرای ملی» به همت بهزاد عبدی و بهروز غریب‌پور در سال ۸۷ تولید شد. بهروز غریب‌پور که در این اپرا نقش «لیبرتو» (تحقیق، تصحیح و باز آفرینی) را داشت در سال ۸۷ با کارگردانی خودش، این اثر را به صورت اجرای عروسکی به صحنه برد و با استقبال چشمگیری مواجه شد

در این اپرا بهار موحد (همسر شمر، همخوان جبرئیل)، مهدی جاور (یزید)، فرشاد فولادوند (عمر بن سعد)، محمد رضا صادقی (شمر)، محمد معتمدی (حر)، علی خدایی (امام حسین(ع))، مهدی امامی (حضرت ابوالفضل)، عامر شادمان (ابن زیاد)، کیوان فرزین (مصعب، همخوان جبریل)، اسماعیل مؤمن ثانی (قاصد)، سینا ولی پور سکینه، سارا رضازاده (همخوان ملائکه) آواز خوانده‌اند.

ارکستر سمفونیک تهران در ۲۴ مهرماه سال ۱۳۹۴ برای اولین‌بار «اپرای عاشورا» را به رهبری نصیر حیدریان در تالار وحدت اجرا کرد.

بهزاد عبدی آهنگساز این اثر با الهام از فضای موسیقی تعزیه های ایران، توانسته به استثنای یک تِم، تمامی بخش های این اپرا را در فضای تعزیه بسازد بدون اینکه از تم‌های رایج آن مستقیما بهره برداری کند. وی در این اپرا، امام خوانی، رجزخوانی و اشتلم‌خوانی را در سنت تعزیه بازآفرینی کرده است.

سمفونی عاشورا: لوریس چکناواریان

لوریس چکناواریان آهنگساز و رهبر ارکستر که معتقد به مسیحیت است درباره این اثر عاشورایی خود گفت: از کودکی در میان دوستان مسلمانم بزرگ شدم و تمام آداب و رسوم و ایمان و تمدن اسلامی را مطالعه کردم. آن زمان به زورخانه رفت و آمد می‌کردم و هنگام محرم به عزاداران آب می‌دادم. بعدها تمام موسیقی های محرم را جمع آوری کردم و حال پس از سال ها توانستم سمفونی عاشورا را بنویسم تا سال دیگر برای شما اجرا کنم.

وی درباره سمفونی جدید خود گفت: هنگامی که مشغول ساخت اثری با محوریت امام حسین(ع) هستم، خود را در نقش و جایگاه شخصیت ایشان قرار می‌دهم؛‌ شخصیتی که خود در واقعه‌ عاشورا حضور دارد و از نزدیک شاهد همه‌ اتفاقات تلخ است. از آن جا که همیشه علاقه داشتم بزرگی حماسه‌ عاشورا و فداکاری امام حسین(ع) را به گوش جهانیان برسانم، تصمیم به نوشتن و ساخت این سمفونی گرفتم. در صورت حمایت، سمفونی عاشورا را در کشورهای مختلف اجرا می‌کنم.

چکناواریان درباره اثرپذیری از موسیقی نواحی ایران در تولید این سمفونی گفت: موسیقی نواحی می‌تواند بهترین خط دهنده‌ به ما برای کارهای سمفونیک باشد، چون چنان ریتم و مسیر منطقی‌ای دارد که می‌تواند مردم را با خود همراه کند. طبعا خیلی تحت تأثیر این موسیقی‌ها و به خصوص موسیقی بوشهر قرار گرفته‌ام. سنج و دمام‌زنی بوشهری‌ها در این ایام بی‌نظیر است و خیلی روی من تأثیر گذاشته است.

گفتنی است ساخت موسیقی سمفونی عاشورا هنوز به پایان نرسیده و چکناواریان در مصاحبه‌های متعدد قول داده است این موسیقی را به زودی به گوش دوستداران موسیقی کلاسیک برساند.