دستور جدی وزیر آموزش و پرورش برای بازپس‌گیری مدارس از دانشگاه‌ها و دستگاه‌های اجرایی

با همه تلاش‌هایی که سازمان نوسازی مدارس کشور انجام داده اما هنوز وضعیت تعدادی زیادی از مدارس کشور، نابه‌سامان است و شاهد مدارس فرسوده، خشت و گلی و کپری هستیم؛ از سوی دیگر، سیستم گرمایشی مدارس هنوز به شرایط مطلوب نرسیده است. مهرالله رخشانی‌مهر، رئیس سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس در گفت‌وگو با پانا از اوج‌های مدرسه‌سازی بعد از انقلاب تاکنون، مقاوم‌سازی و تخریب و نوسازی مدارس، واگذاری مدارس به دانشگاه‌های فرهنگیان، پیام‌نور و آزاد اسلامی، ساخت واحدهای تجاری در مدارس، معماری مدارس، تجهزات مدارس و تکلیف تخصیص ۳هزار میلیارد دلار نوسازی مدارس از صندوق ذخیره ارزی گفته است. این گفت‌وگو را بخوانید:

بعد از انقلاب با حجم عظیمی از دانش‌آموزان و تعداد مدارسی که کافی نبود مواجه شدیم، می‌خواهم بدانم در این سال‌ها چقدر مدرسه‌سازی انجام شده است؟

زمانی تعداد زیادی مدرسه ساخته شد، در سال ۵۳، حدود ۲۵۰۰ مدرسه به مناسبت جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ساخته شد، گفتند چون ۲۵۰۰ سال شاهنشاهی داریم پس ۲۵۰۰ مدرسه می‌سازیم. اکنون بخشی از مدارسی که در حال تخریب و بازسازی است از همین مدارس ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی هستند. در ابتدای انقلاب سرانه فضای آموزشی ۱.۵ مترمربع بود. اولین ویرایش آئین‌نامه زلزله را در سال ۶۷ و ۶۸ نوشتیم یعنی قبل از آن ما آئین‌نامه و دستورالعملی نداشتیم که بخواهیم طراحی را براساس آن ویژه ایران انجام دهیم. خیلی از طراحی‌های ما ممکن است براساس آئین‌نامه‌های کشورهای دیگر باشد که طبیعی است با اقلیم و شرایط لرزه‌نگاری کشور ما همخوانی ندارد. این آئین‌نامه زلزله چندین‌بار ویرایش شده و طبیعی است که اگر امروز مدرسه می‌سازید باید براساس آخرین ویرایش آئین‌نامه بسازید و اگر می‌خواهید مدرسه‌ای را مقاوم‌سازی کنید باید همان مدرسه‌ای را که براساس ویرایش اول ساخته‌اید براساس این ویرایش آخر به روز کنید و اگر احیاناً اصلاحاتی لازم داشته باشد آن‌ها را انجام دهید.

ما بعد از انقلاب در چند مقطع نقطه اوج مدرسه‌سازی داشتیم و این نشان‌دهنده توجه ویژه حاکمیت و نظام بوده است. شاید اولین پیک مدرسه‌سازی به همان اول انقلاب بر‌می‌گردد و این طرح هم اتفاقا تفکر شهیدرجایی بود. شهیدرجایی از قبل هم به حوزه آموزش و پرورش اشراف داشت و بعد هم شروع کارش هم به عنوان وزیر در حوزه آموزش و پرورش بود و با اشراف به وضعیت نابسمان آموزشی شروع به ساخت‌و‌ساز و مدرسه‌سازی کرد. بعد از شهادت ایشان هم طرح‌شان ادامه پیدا کرد. اکنون در استان‌ها مدارسی به نام مدارس طرح شهیدرجایی داریم، مدارسی هستند با معماری‌های خاص با زیربنای خاص که در نقاط مختلف کشور ساخته شده‌اند. اوج بعدی مدرسه‌سازی سال ۷۷ بود، برای اولین بار جامعه خیرین مدرسه‌ساز کشور سال ۷۷ اعلام وجود کرد. مجموعه دکتر حافظی ثبت شد و از آن زمان به بعد تعداد زیادی مدرسه ساختند. آماری که ما امروز ارائه می‌دهیم این است که ۲۰ درصد مدارس کشور را خیرین ساختند که اکثر آن هم از سال ۷۷ به بعد است. البته همین را هم ما واقعا قبول نداریم، می‌بینید که اکنون مردم هم توقعات‌شان بالا رفته و از ما مدرسه خوب می‌خواهند. نکته جالب دیگر این است که در کنار نقاط اوجی که اتفاق افتاده، معماری مدارس ما نسبت به مدارس آن زمان هم متفاوت است. در داخل مدارس قبل از انقلاب آزمایشگاه پیش‌بینی نشده بود. الان هزینه تمام شده هر کلاس درس برای ما با هزینه تمام شده آن موقع متفاوت است. الان وقتی یک کلاس درس می‌سازیم، آزمایشگاه هست، نمازخانه هست، سالن‌های عریض که احتمالاً امتحانات را در راهروها برگزار می‌کنند، اتاق مدیر مدرسه، دیوارکشی‌ها و محوطه؛ همه این‌ها کنار هم قرار می‌گیرد و هزینه تمام شده یک کلاس درس می‌شود. معماری کلاس مدارس قبل از انقلاب اصلا آزمایشگاه نداشت، نمازخانه و سالن‌های ورزشی کمتر داشت، ما الان مدرسه‌ که می‌سازیم حتما سعی می‌کنیم، در مدرسه‌های‌مان با جمعیت بالا به ویژه مدارس دخترانه، حتما یک سالن سرپوشیده ورزشی هم اجرا کنیم.

اکنون براساس استاندارهای فعلی هر کلاس درسمان ۴۵ متر مربع است ولی آن زمان اصلا کلاس ۴۵ مترمربعی تعریف نداشت. رشد جمعیت دانش‌آموزی هم مهم است، امروز سرانه فضای آموزشی ۵.۲ مترمربع است در حالیکه جمعیت دانش‌آموزی هم رشد کرده است. اگر در ساخت‌و‌ساز کند می‌بودیم یا سرعت به اندازه کافی نبود حتما عقب می‌ماندیم. وقتی ۱.۵ مترمربع ۵.۲ مترمربع می‌شود با وجود جمعیت دانش‌آموزی بالا، معنایش این است که سرعت ساخت‌و‌ساز خیلی بالا بوده است.

آماری از تعداد مدارس دولتی و غیردولتی، استعداد درخشان، مدارس استثنایی، مدارس خشتی و گلی به تفکیک استان‌ها دارید؟

هر کدام از حوزه‌ها معمولاً آمار خودشان را دارند، ولی مرجع آمار طبیعتاً اداره کل آموزش و پرورش استان و دفتر برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش است. در یکی از جلسات شورای معاونان به دلیل اینکه این آمار متنوع را ارائه نکنیم توصیه شد که هرگونه آماری که مربوط به وزارت آموزش و پرورش است را دفتر برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش پاسخ دهد. آنچه که برای ما یعنی در حوزه نوسازی مدارس اهمیت دارد همین مدارس فرسوده است، یعنی ما باید برویم سراغ مدارس فرسوده و نسبت به تخریب و بازسازی این مدارس و مقاوم‌سازی آنها اقدام کنیم.

من هم همین آمار را می‌خواستم، چون آمارهای متفاوتی ارائه می‌شود

وقتی می‌گوییم تخریب و بازسازی یعنی مدرسه فرسوده قدیمی، حالا به هر دلیلی که قابل استفاده نیست را جمع‌آوری کنیم و به جای آن یک بنا بسازیم، مقاوم‌سازی و به‌سازی؛ این‌ واژه‌های مقاوم‌سازی، بهسازی و ... از لحاظ فنی با همدیگر متفاوت هستند ولی در واقع کاربرد عامیانه آن‌ها یکی است، حالا عده‌ای می‌گویند ما بیاییم ساختمان را مقاوم‌سازی کنیم، عده‌ای می‌گویند ما بیاییم ساختمان را به‌سازی بکنیم؛ ولی آن چیزی که در عامه در جامعه در مراکز اجرایی فنی از آن استفاده می‌شود یک معنا و یک کاربرد دارد. منظور از مقاوم‌سازی این است که در واقع ساختمانی که قابلیت دارد را با یک سوم هزینه تمام شده تقویت کنیم، مثلاً یک ستون داریم، ببینیم که آیا می‌شود با یک ورق تقویتی آن را تقویت کرد؟ آیا می‌شود بخش‌هایی از سقف را جمع‌آوری کرد و به جای آن سیستم سقف جدید ایجاد کرد؟ و ... مقاوم‌سازی اصولا معنایش این است که ما ساختمان را در برابر زلزله با یک سوم هزینه تمام شده مقاوم کنیم. اگر هزینه تمام شده مقاوم‌سازی یک ساختمان از ۳۰درصد قیمتبیشتر شد دیگر توصیه می‌کنند سراغ مقاوم‌سازی نروید، بلکه تخریب و بازسازی کنید. مقاوم‌سازی یک لفظ سنگین‌تر است، مقاوم‌سازی می‌گوید شما بیاید همان ستون‌ها را مقاوم کنید، سقف را مقاوم کنید.

آمارهای کنونی مدارس فرسوده مربوط به چه دوره‌ای است؟

بله؛ شروع طرح تخریب و بازسازی، مقاوم‌سازی مدارس، ظاهراً سال ۸۲ یعنی شروع برنامه چهارم توسعه بوده و مبنای آمار ما هم همان آمار سال ۸۲ است. سال ۸۲ همکاران ما وقتی وضعیت مدارس را ارزیابی کردند اعدادی را ثبت و ضبط کردند، ۷۰ درصد مدارس کشور در آن مقطع فرسوده بوده و نیازمند تخریب، بازسازی و مقاوم‌سازی و ۳۰ درصد مدارس کشور با اغماض به عنوان مدارس مستحکم نامگذاری شدند. در برنامه چهارم و بعد هم در برنامه پنجم که ۴ میلیارد دلار را از محل حساب ذخیره ارزی به این مهم اختصاص دادند، این آمار عکس شد. اکنون که می‌گوییم ۳۰ درصد مدارس ما فرسوده هستند، این آمار متفاوت است، یعنی ۱۸ درصد آن نیازمند مقاوم‌سازی و ۱۲ درصد مدارس باید تخریب و بازسازی شوند.

این دوره ارزیابی زمان مشخصی دارد؟ هر چند سال یکبار این ارزیابی‌ها انجام می‌شود؟

خیر، ببینید مبنای آمار ما همان اطلاعات مربوط به سال ۸۲ است.

یعنی مبنای کار سازمان نوسازی مدارس از سال ۸۲ تا ۹۷ تغییری نکرده است؟

خیر، تغییر نکرده، چون انتظار داریم وقتی مدرسه‌ای را از سال ۸۲ به بعد تخریب و بازسازی کردیم دیگر آن مدرسه مقاوم و از ۳۰ سال تا ۵۰ سال عمر کند. بنابراین انتظار داریم که به این آمار دیگر عددی اضافه نشود، یعنی وقتی ما از شروع طرح عدد را به صفر برسانیم پس چیزی نباید اضافه شود.

چه تعداد از مدارس کشور در اختیار دانشگاه فرهنگیان، دانشگاه پیام‌نور، یا سایر دستگاه‌ها قرار دارد، چه زمانی و توسط چه کسی به آنها واگذار شده است؟

یک زمانی تفاهم‌نامه‌هایی مثلا یک دستگاه اجرایی یا استانداری با ادارات آموزش و پرورش به صورت سه ساله، چهار ساله امضا و مبادله کرده‌اند و ساختمان وزارت آموزش و پرورش در اختیار آن دستگاه اجرایی قرار گرفته است، حالا آن دستگاه اجرایی یا دانشگاه فرهنگیان است یا دانشگاه پیام‌نور یا دانشگاه آزاد است یا حتی نیروی نظامی و انتظامی؛ یعنی ما آمار داریم که گاهی نیروهای نظامی و انتظامی هم در مدارس مستقر هستند. ما به عنوان نوسازی مدارس که مسئولیت ساخت مدرسه را بر عهده داریم خواهش‌مان از همکاران‌مان در اداره کل آموزش و پرورش این بود که واقعا اگر وضعیت مدارس ما این است که فرسودگی بالاست، اگر میزان سرانه فضاهای آموزشی در آن استان کم است، اصلا معنادار نیست که ما فضای آموزشی خودمان را در اختیار دستگاه دیگر قرار دهیم. چراغی که به خانه رواست به مسجد نارواست. امروز آموزش و پرورش در شرایطی است که به همه املاک و مستغلات خود و به همه مدارس نیازمند است. البته خوشبختانه آقای وزیر هم به این موضوع خیلی جدی ورود کردند و یک بخشنامه ارسال شد؛ یک بخشنامه خیلی جدی به همه ادارات کل که از این به بعد مدارس را به سایر دستگاه‌های اجرایی به هر دلیل واگذار نکنند و حتی بروند مدارسی هم که در گذشته واگذار شده در صورت اتمام مهلت آن تفاهم‌نامه و توافقی که صورت گرفته است، برگردانند.

اطلاع دارید که چه تعداد از مدارس واگذار شده است؟

نه. البته ما طبیعتا نباید این را اطلاع داشته باشیم، چون وقتی مدرسه را می‌سازیم تحویل اداره کل آموزش و پرورش می‌دهیم، بهره‌بردار آن مدرسه اداره آموزش و پرورش است. نگهداری مدرسه هم براساس سند زیرنظام فضا و تجهیزات برعهده ادارات کل آموزش و پرورش است. بنابراین بعد از آن ما سراغ مدرسه نمی‌رویم مگر آنکه بخواهیم در آن مدرسه تعمیرات اساسی انجام دهیم. من برای اطلاع‌رسانی دقیق‌تر این موضوع به آقای وزیر، در بخشنامه‌ای از ادارات کل نوسازی استان‌ها خواسته‌ام که اگر اطلاعاتی در این زمینه ولو جسته و گریخته دارند به ما ارسال بکنند.

ظاهرا کمیسیون عمران مجلس طرحی را تصویب کرده است که طبق آن مدارسی که امکان دارند بخشی از فضای مدرسه، یک مساحت محدود را تبدیل به واحدهای تجاری برای درآمدزایی مدارس کنند. شما اجرای این طرح را تا چه حد مناسی ارزیابی می‌کنید؟

۲ سال متوالی، سال ۹۷ و سال ۹۸، است که این مساله در قانون بودجه می آید. (بند هـ تبصره ۹) می‌گوید وزارت آموزش و پرورش این حق را دارد که املاکش را تغییر کاربری دهد و بدون پرداخت عوارض این‌ها را بهینه کند. از همان موقع بحث واگذاری مدارسی که اکنون به هر دلیل قابلیت بهره‌برداری ندارند، مثلا مدرسه به دلیل مهاجرت خالی شده است، مطرح شد. من قبلا هم در این رابطه مصاحبه کردم و از این موضوع حمایت کردم، گفتم به هر حال یک مدرسه در ۵۰ سال پیش ۱۰۰ سال پیش در یک منطقه جانمایی شده و امروز در یک منطقه شلوغ شهر قرار گرفته و ترافیک ایجاد می‌کند، شما می‌توانید مدرسه را به دلیل قیمت بالای آن ملک واگذار کنید و بیایید به جای آن یک جای دیگر چند تا مدرسه بسازید، از این طریق کمبودها هم جبران می‌شود. مالکیت این اراضی و املاک در اختیار ادارات کل آموزش و پرورش است ما عملاً امکان ورود را نداریم. آقای وزیر تیمی را در وزارتخانه برای احصای این موارد تشکیل دادند.

نظر شما درباره این طرح کمیسیون عمران چیست؟

من به عنوان یک کارشناس حوزه عمران و ساخت‌و‌ساز می‌خواهم بگویم که اگر تفکر و برداشت ما از این تبصره این باشد که ما بخشی از حیاط یک مدرسه‌ را تغییر کاربری دهیم و تجاری کنیم و داخل آن مغازه ایجاد کنیم، با بخش خصوصی مشارکت کنیم یا داخل آن مدرسه یک مهمان‌سرا ایجاد کنیم و بخواهیم اجاره دهیم و از اجاره آن مدرسه را اداره بکنیم، با این مورد موافق نیستم.

نظر من این است، وقتی حیاط یک مدرسه‌ای را تغییر کاربری می‌دهیم و تجاری می‌کنیم یعنی بخشی از آن فضایی که قرار است به صورت استاندارد در اختیار بچه‌ها باشد، فضای سبز ایجاد شود، در آن بازی شود، یا یک محوطه‌ای باشد که باید در اختیار دانش‌آموز قرار گیرد، برای ساخت اختصاص می‌دهیم و محوطه مدرسه را اشغال می‌کنیم، این غلط است.

چرا غلط است؟

شما وقتی می‌آیید یک مرکز تجاری، یک مغازه‌ای یا ملک یا هر چیزی کنار مدرسه ایجاد می‌کنید، چه نظارتی بر آن مرکز دارید؟ از لحاظ فرهنگی می‌خواهم بگویم. به هر حال وقتی شما یک مغازه‌ای در حیاط یک مدرسه ایجاد می‌کنید و قرار است مردم از بیرون بیایند خرید کنند، رفت و آمد انواع و اقسام آدم‌ها را آنجا دارید، شما فکر کنید یک دبیرستان دخترانه است، داخل آن یک مغازه ایجاد کردید و هر آدمی می‌آید و می‌رود، حالا نمی‌دانم این اصطلاح، اصطلاح خوبی است یا نه ولی آنجا پاتوق می‌شود. پاتوق آدم‌های خاص و دانش‌آموز هم آنجا در حال رفت و آمد است. من از نظر شخصی و نگاه کارشناسی که به این موضوع دارم موافق تغییر کاربری بخشی از ملک مدرسه با هدف تجاری‌سازی، با هدف کسب درآمد نیستم. شما باید هر سال این اجاره را تمدید کنید و باید یک مزایده برای واگذاری برگزار کنید، رئیس آموزش و پرورش که قرار است کار فرهنگی انجام و کار پرورش انجام دهد، کار آموزشی انجام دهد، کارش فقط اجاره‌دادن و اجاره‌گرفتن می‌شود. اگر کسی هم اجاره پرداخت نکند باید برود از لحاظ حقوقی درگیر شود، شکایت کند، حکم تخلیه بگیرد، وقتی این فراگیر شود، همه‌گیر بشود، مشغله‌ای ایجاد می‌کند و رئیس اداره از کار اصلی خود می‌ماند.

بودجه سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس در سال ۹۷ چند درصد تخصیص یافت؟

۱۱۰ درصد.

حالا با این وضعیت اقتصادی کشور برای سال آینده آیا پیش‌بینی می‌کنید چنین تخصیصی بتوانید بگیرید؟

من ترجیح می‌دهم درباره این بخش بعد از فصل بودجه صحبت کنم، ولی آن چه مسلم است در سال ۹۷ ما در همان سه ماه اول توانستیم ۱۱۰ درصد اعتبارات‌مان را تخصیص بگیریم. من باید از نگاه خوبی که در سازمان برنامه و بودجه کشور درباره نوسازی مدارس وجود دارد سپاس‌گزاری کنم. ما انتظار داشتیم با این تخصیص بتوانیم بخشی از مشکلات را برطرف کنیم و تحرکی در حوزه پروژه‌های نیمه‌تمام ایجاد شود که البته افزایش قیمت‌ها و نوسان قیمت‌ها به ما آسیب زد چون در خیلی از پروژه‌ها را وقتی مناقصه برگزار می‌کردیم عملا پیمانکاری شرکت نمی‌کرد.

قرار بود از صندوق ذخیره ارزش مبلغ ۳ میلیارد دلار برای تخریب و بازسازی مدارس تخصیص پیدا کند، این در چه مرحله‌ای است؟

۳ میلیارد دلار عدد درشتی است و طبیعتاً بخش جدی‌ای از این مدارسی که نیازمند تخریب و بازسازی است را به کمک این ۳ میلیارد دلار می‌توانیم ساماندهی کنیم. اعتبار سال قبل ما ۵۲۰ میلیارد تومان در لایحه سال ۹۷ بود که این عدد در لایحه سال ۹۸ به ۱۸۵۰ میلیارد تومان داخل خود لایحه رسیده است. این ۳ میلیارد دلار در کمیسیون فرعی اقتصادی مطرح شد و منوط شد به آئین‌نامه‌ای در هیأت دولت که آن آئین‌نامه در هیأت دولت مصوب شد و اکنون قرار است در کمیسیون اصلی اقتصادی دولت هم مطرح شود؛ در ضمن در همین تلفیق بودجه امسال، بندی مصوب شد که ۲۰ درصد ورودی و موجودی حساب ذخیره ارزی برای نوسازی مدارس باشد که در راستای اجرای همین ۳ میلیارد دلار است تا ببینیم چه اتفاقی می‌افتد.

سازمان نوسازی مدارس در حال حاضر در ساخت مدارس چه نوع معماری را مد نظر قرار می‌دهد؟

معماری خیلی مهم است، ما همایشی را هم به عنوان همایش مدرسه ایرانی معماری اسلامی هر ساله برگزار می‌کنیم و امسال هم دوازدهم تا چهاردهم اسفند این همایش را در دانشگاه یزد برگزار می‌کنیم. ما همین رویکردها را در ساخت مدارس مدنظر داریم و البته مسابقاتی هم برگزار، ایده‌های نو را جمع‌آوری و در مدارس اجرا می‌کنیم.

ما حدود ۵۴ پروژه مجتمع آموزشی را در کشور اجرایی می‌کنیم، زمانی به دلیل کمبود اعتبار، این‌ها نیمه‌تمام به حال خودشان رها شدند. اکثر این مجتمع‌ها را اکنون فعال کرده‌ایم و امیدواریم تا مهر سال آینده تعدادی از این مدارس و مجتمع‌ها را به ادارات آموزش و پرورش تحویل دهیم؛ یعنی حرکت کرده‌ایم به سمت مدارس مجتمع. ساخت این مجتمع‌ها از شروع موضوع سند تحول بنیادین، شروع شده بودند. یعنی از سال ۹۲ همکاران ما اجرای مجتمع آموزشی را در استان‌های مختلف شروع کردند. بعد این‌ها به دلیل کمبود اعتبارات نیمه‌تمام رها شد و ما تمام کردیم و تاکنون بیش از ۲۰ مجتمع افتتاح شده است.

آیا تجهیزات مدارس، میز و صندلی، متناسب با سن دانش‌آموزان تهیه شده است؟

در حوزه دفتر فنی همکاران ما روی این موضوع کار می‌کنند و قبلا هم کار کرده‌اند. طبیعی است که در واقع نیمکت‌های مدارس پیش‌دبستانی و دبستان با مدارس دبیرستانی با توجه به سن بچه‌ها متفاوت است. ولی یک زمانی مثلا یک جا می‌آمدند خرید متمرکز انجام می‌دادند، تعداد زیادی مثلا نیمکت بدون انجام محاسبات برای بچه‌های دبستانی می‌خریدند و می‌رفت در یک شهری توزیع می‌شد که نیاز نبود. بعد می‌بردند همان‌ها را برای بچه‌های دبیرستانی یا برعکس می‌گذاشتند. آنقدر صندلی و میز و نیمکت دبیرستانی اضافه خریدند که آوردند در دبستان هم گذاشتند.

برنامه‌ای برای ساماندهی هم دارید؟

تجهیزات جایگزین در حوزه نوسازی مدارس نیست، ما مدرسه‌ای را ۱۰ سال پیش ساخته‌ایم، تجهیزش کرده‌ایم، تجهیزات در این دوره ۱۰ ساله از جمله صندلی فرسوده می‌شود و از بین می‌رود، اما جایگزین کردن این‌ها بر عهده ما نیست اگر چه کمک می‌کنیم. ما فقط مدرسه را می‌سازیم، تجهیز می‌کنیم و کلید را تحویل می‌دهیم و می‌گوییم نگهداری کنید و هر زمان نیاز به تعمیرات اساسی پیدا کرد ما انجام می‌دهیم. متاسفانه اشکال عمده‌ای که در مدارس ما وجود دارد به نگهداری مدارس برمی‌گردد.