کتاب؛ نماد آگاهی و رشد فکری و فرهنگی جامعه

زیربنای گرایش به خواندن و کتاب به مدرسه و خانواده برمی گردد.آنگونه که یافته های پژوهشی نشان می دهد بین میزان استفاده از کتابخانه های آموزشگاهی و پیوند دانش آموزان با مدرسه رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. یعنی هرچقدر وضعیت کتابخانه مدرسه مطلوب تر باشد به همان اندازه نیز پیوند دانش آموزان با مدرسه بهتر است.

پیشرفت و توسعه ارتباط مستقیم و تنگاتنگی با بحث آموزش و پرورش به مفهوم عام کلمه دارد (نه لزوما وزارت آموزش و پرورش). بنیان و اساس توسعه هر جامعه و کشوری، داشتن انسان های دانا و سالم است. دانایی محوری، مفهوم انسانی توسعه است. بدون وجود انسان‌های دانا و سالم، توسعه در حد یک بحث و یک آرزو خواهد ماند. با رصد اوضاع امروز جامعه، شاخص‌های این دو مؤلفه مهم توسعه، یعنی«دانایی و سلامت » را بسیار وخیم، نگران کننده، تهدید آفرین، فرصت سوز، هزینه افزا، بحرانی و برهم زننده نظم آینده جامعه در تمام حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و... می‌توان تلقی کرد.
راه برون رفت از این وضعیت، تلاش برای «آموزشِ بیشتر» افراد جامعه است. رشد آگاهی‌ها و شعور و درک اجتماعی و مفاهمه ملی بین آحاد مردم و مدیران کشور، منجر به رشد سرمایه اجتماعی خواهد شد.
ریشه بسیاری از معضلات و مشکلات امروز ما، فرهنگی و ناشی از فقر دانایی است. فقر دانایی الزاماً فقر سواد و مدرک تحصیلی نیست. دانایی، عنصر و جوهره و اساس رفتارهای درست و مبتنی بر عقلانیت است. اصلاً عقلانیت زاییده توسعه است و از سوی دیگر، «توسعه» به‌خصوص توسعه سیاسی، فرآیندی است که ضرورتاً در بستر«عقلانیت» رشد می‌نماید.
توسعه یافتگی و عقلانیت چنان درهم تنیده هستند که جدایی آن‌ها قابل‌تصور نیست.
دوری از خشونت یا مهار و کنترل آن، تزریق آرامش در جامعه، سیاست‌گذاری‌ها، تصمیم سازی و تصمیم‌گیری‌های درست و علمی و کارشناسی خرد و کلان ملی که بر زندگی فرد فرد ما تأثیرگذارند و سلامت روحی، جسمی، اخلاقی و اجتماعی ما را به دنبال دارد، همه و همه دریک کلمه خلاصه می‌شود：«توسعه و عقلانیت».
تأکید بر این نکته ضروری است که «مسیر توسعه کشور» از «پیشرفت و ارتقای فرهنگی» جامعه می‌گذرد که آن نیز بدون ارتقای سطح آگاهی، دانش، معرفت و فضیلت شهروندان جامعه میسر نیست.
به نظرمی رسد پیمودن این «مسیر» باید با رویکرد فرهنگی باشد تامانایی و پایداری فرهنگی اتفاق افتد و یک راهش، خواندنِ کتاب‌های مفید و مؤثر است.
بدون تردید یکی از ابزارهای بسیار مؤثر در توسعه فرهنگی، «کتاب» و استفاده مناسب از ظرفیت‌های آن در مسیر تعلیم و تربیت آحاد جامعه به‌عنوان عناصر سازنده جامعه پویا و توسعه‌ یافته است.
در واقع «کتابِ»خوب و مفید، خشت اول بنای توسعه است. هر شهروند ایرانی با هر کتابی که می خواند به ساختن این بنا کمک کرده است.
در این میان بهترین و مؤثرترین رویکرد در سیاست گذاری برای تقویت فرهنگ مطالعه و کتابخوانی، تشویق، جذب و تربیت کودکان و نوجوانانِ ما- در خانه و مدرسه- است،یعنی پایه گذاری یک عادت خوب در سنین پایین.
البته نقش کتابخانه های آموزشگاهی مدارس ما- به عنوان موتور توسعه فرهنگ مطالعه- بسیار مهم تر و چشمگیرتر است.
یافته های پژوهشی نشان می دهد بین میزان استفاده از کتابخانه های آموزشگاهی و پیوند دانش آموزان با مدرسه رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. یعنی هرچقدر وضعیت کتابخانه مدرسه مطلوب تر باشد به همان اندازه نیز پیوند دانش آموزان با مدرسه بهتر است.

همچنین بین میزان استفاده از کتابخانه های آموزشگاهی و عملکرد تحصیلی دانش آموزان رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.
اما براساس آمارها و تحقیقات، فقدان یا وضعیت نامطلوب کتابخانه های آموزشگاهیِ مدارسِ کشور، بسیار ناامیدکننده است،به گونه ای که میزان استفاده دانش آموزان از آنها در سطح بسیار پایین بوده و یا اصلا استفاده نمی کنند.
این بررسی ها نشان می دهد وضعیت کتابخانه های مدارس از لحاظ ساخت و فضا، تجهیزات فیزیکی، تعداد کتاب ومنابع کتابخانه ای، بودجه، ارائه خدمات، نیروی انسانی متخصص، استفاده از فناوری های جدید مانند رایانه، لوح های فشرده آموزشی و... با مشکل اساسی روبرو بوده و در تمام زمینه ها در حد استاندارد کتابخانه های مدارس نیستند و به طور کلی می توان گفت با چالش های جدی مواجه اند و توان پاسخگویی به نیازهای دانش آموزان را ندارند.
این در حالی است که امروزه جذابیت ها، قابلیت ها و ظرفیت های خیره کننده شبکه های اجتماعی و رسانه های مجازی مانند تلگرام و ...که توانسته اند کاربران پرشمار و روزافزونی را برای ساعت های طولانی به خود مشغول کنند، کارِ تشویق و ترغیب افراد به مطالعه کتاب را بسیار سخت تر و ضروری تر از قبل هم کرده است.
اما همین رسانه های مجازی در کنار افزونگی اطلاعات و پیشرفت های شتابان فناوری اطلاعات، گرچه اطلاعات مورد نیاز را به سرعت در اختیار قرار می دهد اما با ایجاد چالش هایی برای جامعه امروزی و به خاطر تنوع در شیوه های دسترسی به منابع و همچنین پایین بودن سواد رسانه ای اغلبِ کاربران، موجب سردرگمی آنها خصوصا دانش آموزان شده است.
تجهیز کودکان و نوجوانانِ امروز به اطلاعات و مهارت های لازم برای زندگیِ فردا توسط آموزش و پرورش، باعث می شود تا سایر نهادهای جامعه در ارائه نقش خود موفق تر عمل کنند.
کتاب و کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی، ابزارهای مؤثری هستند که در کنارِ نظام آموزشیِ موجود، اطلاعات مورد نیاز را دراختیار دانش آموزان قرار می دهند.
چنین ضرورت هایی می طلبد متولیان امر سمت و سوی تلاش ها، طرح ها و برنامه های خود را برای«توسعه یادگیری» به گونه ای سامان دهند که دانش آموزان در فضای کتابخانه ایِ مجهز و آکنده از زیبایی، جذابیت، شادی و نشاط، زندگی کنند،کاوش و مطالعه کنند، یادبگیرند، تجربه بیندوزند و تمرین مباحثه و تفکر انتقادی و گفت وگو نمایند و به این باور برسند که «کتاب، نماد آگاهی» است.
در فضای عمومی جامعه نیز می توان با تشویق و مشارکت مردم، گام های مؤثری در این زمینه برداشت و بازارکساد مطالعه را رونقی دوباره بخشید. تقویت راه های آسان و کم هزینه ای مانند:ایجاد ایستگاه مطالعه ، طرح نذرکتاب-نذر دانایی، طرح کتابت را بخوان و جا بگذار، و ...در مترو، اتوبوس، پارک ها، اداره ها، سازمان ها و... می تواند به گسترش فرهنگ کتابخوانی و جذب افراد کم مطالعه و بی مطالعه منجرشود. مردم باید به این باور برسند که جامعه بی مطالعه، جامعه خطرناکی است!!
به عنوان مثال، تحقیقات مؤسسه بین المللی مطالعاتی اقتصاد و صلح در بیش از ۱۶۰ کشور جهان در سال های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ نشان داد که بین سطح مطالعه و میزان انواع خشونت در جامعه رابطه معکوس و معناداری وجود دارد. جالب این که در بررسی های این مؤسسه، ۳۰ کشور اول، از آرام ترین، امن ترین و مهربان ترین کشورهای جهان، در صدر لیست کشورهای پرمطالعه هستند و در مقابل، میزان مطالعه در کشورهای خشونت آمیز و ناامن بسیار پایین گزارش شده است.
در این گزارش، ایران با بیش از ۶ میلیون نزاع خیابانی و انواع خشونت و بیش از ۱۵ میلیون پرونده جدید در محاکم قضایی در سال گذشته، جزو کشورهای با خشونت بالا قرار گرفته است که باتوجه به پایین بودن سطح مطالعه در کشور، جای تأمل فراوان دارد.
به هرحال با چنین دغدغه هایی است که شعار محوری نمایشگاه بین المللی کتاب تهران «نه به کتاب نخواندن» و در هفته کتاب امسال نیز «حال خوش خواندن» عنوان شده است.
پس برای این که مجبور نشویم تمام تاریخ را دوباره تجربه کنیم بیایید«کتاب»، «بیشتر» بخوانیم و با خواندن و مطالعه کتاب آشتی کنیم تا ملتی توسعه یافته، صاحبِ عقلانیت، دانا و سالم باشیم.

* فعال فرهنگی،اجتماعی و پژوهشگر توسعه