نابودی تنوع زیستی و بحرانی که کشور را تهدید می کند

به گفته مجید خرازیان، مدیر کل دفتر حیات وحش و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست نسبت به خطر انقراض ۸۷ گونه جانوری در ایران هشدار داده و به پانا گفته است که در ایران حدود ۱۱۷۰ گونه جانوری مهره‌دار وجود دارد که ۷.۴ درصد از این گونه‌ها یعنی حدود ۸۷ گونه در فهرست سرخ IUCN در سال ۲۰۱۷ قرار گرفته‌اند.

خرازیان مقدم می‌گوید خشکسالی‌های متوالی و تنش آبی ایجاد شده در کشور، ورود غیراصولی مهارنشده گونه‌های غیربومی به کشور، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی و تهدید تالاب‌ها، رعایت نشدن حقابه ضروری برای حفظ تعادل محیط زیست در رودخانه‌های کشور، ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی به اکوسیستم‌های آبی و خشکی از جمله چالش‌هایی است که در حیات وحش با آن روبه‌رو هستیم.

مدیر کل دفتر حیات وحش و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست همچنین می‌گوید سازمان محیط زیست چند برنامه را به عنوان محور در برنامه پنج ساله ششم توسعه مورد توجه قرار داده است. مهمترین این برنامه‌ها شامل تهیه و اجرای برنامه عمل حفاظت و مدیریت گونه‌های جانوری در معرض خطر و تهدید است. نزدیک به دو سال است که این برنامه شروع شده است. براساس قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه برای گونه‌های در معرض تهدید طی برنامه پنج‌ساله برنامه عمل تدوین و اجرا خواهد شد.

به گفته او، برنامه عمل برای ۴۶ گونه جانوری در معرض تهدید تهیه شده است اما پیشبرد این برنامه‌ها نیاز به تأمین اعتبارات دارد.

خرازیان مقدم همچنین از تدوین برنامه عمل برای ۸ گونه جانوری مانند خرس سیاه، خرس قهوه‌ای، غاز پیشانی سفید کوچک و گوزن زرد خبر داده و گفته است که در سال ۹۷ برنامه عمل برای ۱۰ گونه جانوری مانند لاک‌پشت فراتی با استفاده از مشاوران، سمن‌ها و ظرفیت‌های کارشناسی در سازمان حفاظت محیط زیست تهیه شده است.

سازمان ملل متحد روز ۲۲ می (۱ خرداد) را به منظور افزایش آگاهی عموم و بالا بردن سطح درک مردم نسبت به مسائل مربوط به تنوع زیستی، ارزش‌های آن و گام‌هایی که می‌توانند در جهت حفظ این گنجینه گرانقدر بردارند، به عنوان روز جهانی تنوع زیستی اعلام کرده است و شعار روز جهانی تنوع زیستی برای سال ۲۰۱۸ «گرامیداشت ۲۵ سال اقدام برای حفظ تنوع زیستی» تعیین شده است.

کنوانسیون تنوع‌زیستی در ژوئن سال ۱۹۹۲ امضا و در سال ۱۹۹۳ برای کشورهای عضو لازم‌الاجرا شد. تا کنون اعضای متعاهد به این کنوانسیون ۱۹۶ کشور است. این پیمان بین‌الدولی طیف وسیعی از موضوعات مربوط به تنوع زیستی را دربر می‌گیرد و اهداف سه‌گانه آن حفاظت از تنوع‌زیستی، استفاده پایدار از منابع و تسهیم عادلانه منافع است.

ایران بر اساس قانون الحاق مورخ ۱۳۷۵/۳/۶ مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای نگهبان و امضای ریاست جمهوری به عضویت این کنوانسیون درآمده و طبق این مصوبه سازمان حفاظت محیط زیست به‌ عنوان مرجع ملی کنوانسیون در ایران تعیین شده است.

تنوع‌زیستی عبارت است از اشکال مختلف حیات بر روی سیاره زمین و مفهومی است که امروزه در سه سطح ژن، گونه و اکوسیستم بررسی می‌شود اما این واژه در سطح گونه شناخته شده‌‌تر بوده و کاربرد بیشتری دارد. تنوع زیستی، خدمات زیست‌بوم‌ها را پشتیبانی می‌کند، خدمات ارایه شده زیست‌بوم‌ها، فرآیندهای بیولوژیک طبیعی بوده که تداوم حیات انسان را پشتیبانی می‌کند. این نوع خدمات شامل تجزیه پسماندها، گرده افشانی، تصفیه طبیعی آب، مهار کردن سیلاب‌ها، تجدید حاصل‌خیزی خاک و بسیاری موارد دیگر است.

ایران عرصه‌ای بالغ بر حدود ۱۶۵ میلیون هکتار را از بیست و پنج درجه تا چهل درجه عرض جغرافیایی شمالی در بر می‌گیرد و در ناحیه‌ای که سه زون اقلیمی شامل زون مدیترانه‌ای، زون خشک آسیای غربی و زون معتدل نیمه مرطوب و مرطوب کاسپین با یکدیگر تلاقی می‌کنند واقع شده است. از مجموع کل اراضی ایران، حدود ۵۲.۵ درصد از آن را مراتع، ۸.۵ درصد از آن را جنگل‌ها و ۱۹.۵ درصد از آن را بیابان‌های مطلقا واجد خاک‌های شور تشکیل می‌دهد. به دلیل واقع بودن بیشتر مناطق کشور در زون محیط زیستی خشک، تقریبا ۸۵ درصد از اراضی کشاورزی آن در نواحی خشک و نیمه خشک قرار گرفته است و حدود ۸ درصد از عرصه کشور را شهرها، شهرک‌ها، روستاها، نواحی صنعتی و جاده‌ها تشکیل داده است.

اقلیم‌های پیچیده و مختلف، شرایط توپوگرافیک، تشکیلات زمین‌شناسی و مدیریت انسانی منابع طبیعی منجر به پیدایش تنوع بیولوژیک بی‌نظیر و متنوعی در کشور شده است. به طوری که در زیست‌بوم‌های ایران، بیش از ۸۰۰۰ گونه گیاهی (معادل با کل گونه‌های گیاهی سراسر قاره اروپا)، حدود ۱۱۴۰ گونه جانوری شامل ۱۹۷ گونه از رده پستانداران (بیش از یک سوم پستانداران ایران را راسته جوندگان با ۶۹ گونه تشکیل می‌دهد)، ۵۳۵ گونه پرنده معادل با کل پرندگان قاره اروپا، ۱۸۰ گونه ماهیان آب‌های داخلی ایران، ۲۲۷ گونه از رده خزندگان و ۲۱ گونه از رده دوزیستان شناسایی شده‌اند. به دلیل گستردگی کشور، تنوع زیست‌بوم‌ها و اجزای تنوع زیستی آن، ایران یکی از مهم‌ترین کشورها برای حفاظت از تنوع زیستی در خاورمیانه و غرب آسیاست. تنوع زیستگاهی در ایران، زمینه را برای زیستن انواع گستره‌ای از حیوانات در کشور فراهم کرده است.

با وجود این تنوع وسیع و غنی در کشور، عوامل متعددی مانند رشد جمعیت، بهره‌برداری ناپایدار از منابع پایه و فعالیت‌های انسانی مخرب به ویژه در نواحی روستایی، تنوع زیستی کشور را به شدت تهدید می‌کند. پاک‌تراشی جنگل‌ها به منظور توسعه کشاورزی، صدمات وخیمی را به تنوع زیستی وارد کرده است. ورود و استقرار گونه‌های مهاجم، جمعیت‌های گیاهان را به طور جدی تضعیف و شکننده کرده و چرای مفرط دام‌ها و تولید ذغال، صدمات زیادی را به زیست توده گیاهی وارد آورده است. انحراف مسیرهای آبی و تداوم خشکسالی، در حال خشک کردن تالاب‌ها و رودخانه‌هاست که تأثیرات آن بر تنوع زیستی آبی نیز نامشخص است. شکار بی‌رویه و تله‌گذاری برای پرندگان آبزی در تالاب‌ها و نیز سایر پرندگان در دیگر زیستگاه‌ها، جمعیت آن‌ها را کاهش داده است و بسیاری از این پرندگان در فهرست گونه‌های در معرض خطر واقع شده‌اند.

بر اساس اعلام اتحادیه‌ بین‌المللی‌ حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی ( IUCN ) حدود ۱۰۶ گونه در ایران در رده‌های مختلف در معرض تهدید شامل بحرانی، در معرض خطر انقراض و آسیب‌پذیر قرار دارند که از این میان ماهیان ۴۳ گونه، دوزیستان چهار گونه، خزندگان ۱۴ گونه، پرندگان ۲۷ گونه و پستانداران ۱۸ گونه هستند که در فهرست سرخ این اتحادیه قرار دارند.

حفاظت از تنوع زیستی نبردی دشوار است و نیاز انسان به منابع در حال افزایش است و در نتیجه، زیستگاه‌های بیشتری نابود می‌شوند و آینده برای تعداد زیادی از گونه‌های حیات وحش چشم‌اندازی مطلوب ندارد؛ بنابراین با توجه به اصل پنجاهم قانون اساسی ایران، لازم است همه در حفاظت و حراست از تنوع زیستی کشور تلاش کنند.