گشتی در نمایشگاه مطبوعات قاجار؛ نشریات ایران صد سال پیش از عصر دیجیتال

از ۱۹۰ سال پیش زمانی که میرزا صالح شیرازی روزنامه دوصفحه‌ای «کاغذ اخبار» را در دوران حکومت محمدشاه قاجار در تهران چاپ و منتشر کرد تا به امروز که دیگر بسیاری از نشریات انتشار نسخه کاغذی را متوقف کرده‌اند و به انتشار اخبار بر صفحات جهانی وب ادامه می‌دهند، مطبوعات ایران تاریخ پرفراز و نشیبی را سپری کرده است که اطلاع از آن نه تنها برای علاقه‌مندان حوزه‌های تاریخ و سیاست که برای خواننده عادی هم خالی از جذابیت نیست.

امروز در دوره انتقال آزاد و نامحدود اطلاعات که فاصله ما و نشریاتِ دورترین سرزمین‌های دنیا تنها چند کلیک ناقابل است، شاید سخت بشود باور کرد که صد سال پیش از عصر دیجیتال در همین مرز پرگهر خودمان که شاهان قجری به اتفاق «ببرالدوله‌ها و پلنگ‌السلطنه‌ها» بر اُسّ و اساس مملکت تا پایین‌ترین رده‌های حکومتی چنبره انداخته بودند، جریده‌های کاغذکاهیِ چاپِ سنگیِ مشروطه‌خواه با شدیدترین لحن چنان به قاجار و دربار و عمله‌جات همایونی می‌تاختند که باورش برای روزنامه‌نگاران امروزی دشوار است؛ گرچه گاهی هم آخروعاقبتش برای صوراسرافیل‌ها و مساوات‌ها خفه‌شدن در کنج باغ شاه، بعد از به توپ بستن مجلس مشروطه می‌شد.
امروز بیش از صد سال از آن روزگار و آن اوضاع اجتماعی و سیاسی گذشته است و ما که در مسیر رسیدن به آزادی بیان قدم‌های بلندی برداشتیم و قربانی ‌ها دادیم، می‌توانیم برگردیم و نگاهی به این راه دراز و دشوار بیندازیم.

نام‌ بعضی نفرات...

نمایشگاه مطبوعات دوران قاجار که این روزها به همت کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران برگزار شده است، گوشه‌ای از جراید این برهه از تاریخ ایران را برای علاقه‌مندان به تصویر کشیده است. رستاخیز، اختر دانش و علم و تربیت از نام‌های آشنایی است که در ویترین‌ها به چشم می‌آیند.

روزنامه «المنار» با صاحب امتیازی سیدمحمد رشیدرضا، شاگرد شیخ محمد عبده که حدود سال‌ ۱۳۱۵ قمری در مصر منتشر می‌شد؛ مجله ادبی «بهار» با مدیریت میرزا یوسف‌خان آشتیانی معروف به اعتصام‌الملک، ناشر و نویسنده ایرانی و پدر پروین اعتصامی؛ «حبل المتین» با مدیریت جلال‌الدین مویدالاسلام که در کنار صور اسرافیل و عروه‌الوثقی از مهمترین نشریات دوره قاجار بود؛ روزنامه قانون با مدیریت حسن‌زاده رسا و روزنامه اختر با مدیریت آقا محمدطاهر تبریزی آغازگر انتشار مطبوعات برون‌مرزی ایران، همگی از دیگر مطبوعات نام‌آشنای عصر مشروطیت هستند که صفحاتی از آن را در این نمایشگاه خواهید دید. همچنین یکی از شماره‌های قدیمی روزنامه اطلاعات را نیز می‌بینید که بیش از ۱۰۰ سال پیش در سال ۱۳۳۲ قمری (۱۹۱۴ میلادی) منتشر شده است.

طنز در مطبوعات قاجار

ملانصرالدین چاپ تفلیس، مجله ایران و مجله بهلول از روزنامه‌های فکاهی، اجتماعی و سیاسی این دوره هستند. هر سه شماره به نمایش‌ گذاشته‌شده از این نشریات کاریکارتوری در صفحه اول خود کارکرده‌ بودند که اغلب به مشکلات مردم و دستگاه‌های دولتی اشاره دارد.

قجر و مجلات زنانه

شاید بسیاری از ما آغاز حضور بانوان در اجتماع و مشاغل و موقعیت‌هایی مثل نویسندگی، تدریس، طبابت و سایر فعالیت‌های خارج از منزل را از اواخر قاجار بدانیم، ولی تعدد نشریات کاملا زنانه آن هم در عصر خانه‌نشینی زنان که تنها اقلیت ناچیزی از این اجتماع در حال مشق حضور در جامعه و فعالیت‌های اجتماعی فرهنگی بودند شاید عجیب باشد. مجله جمعیت نسوان وطنخواه ایران (۱۳۰۲ ش)، عالم نسوان (۱۳۰۰ ش)، زبان زنان (۱۲۹۸ ش) و شکوفه جرایدی هستند که حضورشان در بین تعداد معدود برگزیده نشریات عصر قاجار می‌تواند ما را به این نتیجه‌گیری برساند که حضور زنان در اجتماع و فعالیت‌های فرهنگی و هنری و مطبوعاتی آنان که یکی از رهاوردهای مشروطه در کشور بود. این فعالیت گرچه در حداقل ولی با قوت و قدرت آغاز شد.

سهم آموزش و پرورش در نشریات قجری

شمار بالای نشریات مرتبط با حوزه آموزش و پرورش یکی از نکات جالب این نمایشگاه بود. مجلات «اصول تعلیم» به سردبیری هیئت مدیره دارالمعلمین مرکزی، «مکتب» به سردبیری میرزا حسن تبریزی معروف به رشدیه از مشروطه‌خواهان پیشگام در نهضت فرهنگی ایران و موسس نخستین مدارس نوین در کشور از جمله دارالفنون، روزنامه «اتحاد» به مدیرمسئولی میرزامحمدعلی خان تربیت موسس مدرسه و کتابخانه تربیت، مجله آموزگار متعلق به انجمن مرکزی معلمین تعدادی از مجلات مرتبط با حوزه آموزش و پرورش دوره قاجار هستند که در نمایشگاه می‌بینید.

محدودیت های استفاده از نشریات قدیمی در عصر گردش آزاد اطلاعات

مونا فهیمیان، مسئول بخش نشریات کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران درباره این نمایشگاه می‌گوید: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران علاوه بر اینکه یک کتابخانه آکادمیک به شمار می‌رود به لحاظ قدمت اسناد و مدارک هم یک آرشیو ارزشمند و مرجع محققان است. تا کنون محققانی که نیاز به نشریات قدیمی داشتند از اسکن های موجود در آرشیو دیجیتال کتابخانه استفاده می‌کردند و نمایشگاهی از اصل نشریات برای استفاده عموم و پژوهشگران نداشتیم اما بعد از انتصاب آقای دکتر جعفریان به ریاست کتابخانه، به پیشنهاد ایشان طی نمایشگاهی ابتدا به معرفی کتاب‌های درسی دوره قاجار پرداختیم و این روزها هم نشریات این دوره شامل ۸۰ عنوان مجله و روزنامه را درمعرض بازدید عموم گذاشتیم.

وی درباره نمایشگاه حاضر می‌گوید: با توجه به بالابودن تعداد نشریات تاریخی که برای نمایش عمومی در نظر گرفته شده است و محدودیت فضا و ویترین (۱۰ ویترین) ما آن را به سه دوره تاریخی تقسیم کردیم؛ قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم که با توجه به ویژگی‌های چاپ و موضوعات آنها شامل انواع نشریات پزشکی، اسلامی، فلسفه، آموزش و پرورش و زنان می‌شود.

مسئول بخش نشریات کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران از برپایی نمایشگاه نشریات دوره پهلوی در آغاز سال ۹۷ در همین مکان خبرداد.

فهیمیان در پاسخ به پرسشی درخصوص محدودیت‌های استفاده از نشریات قدیمی برای پژوهشگران گفت: رفته رفته با گردش آزاد اطلاعات در جهان امروز ممنوعیت‌ها و محدودیت‌ها در استفاده از نشریات برداشته شده است. ما خواهان استفاده محققان از همه اطلاعات موجود در کتابخانه‌ها هستیم، اما گاه مجلاتی وجود دارد که مطالب آن برای برخی اقشار خوشایند نیست. این نشریات گرچه در نمایشگاه‌ها به نمایش درنمی‌آیند، در مرکز اسناد کتابخانه موجود است و طبق مقررات در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد. البته برخی مجلات هم اسکن شده است و همه شماره‌های یک مجله بدون محدودیت به‌صورت سی دی به متقاضیان فروخته می‌شود.

بعداز آن راه دراز...

بیشتر مراجعانی که به ویترین‌های نمایشگاه سر می‌زنند از دانشجویان دانشگاه هستند که در بدو ورود به سالن کتابخانه توجهشان به نمایشگاه جلب می‌شود و معمولا با گذری سریع به مرور عناوین می‌پردازند. اما در این میان، دقت و علاقه یکی از بازدیدکنندگان جلب توجه می‌کند. رضا، دانشجوی فوق لیسانس تاریخ در یکی از دانشگاه‌های شهر تهران است. از او درباره نخستین تصویر و برداشتی که بعد از دیدن نمایشگاه در ذهنش ایجاد شده است،می‌گوید: خب من به سبب رشته تحصیلی‌ام بیشتر با نشریات قدیمی از جمله دوره قاجار آشنایی دارم و چیزی که برایم جالب است تنوع دیدگاه‌های مطرح شده در نشریات رسمی این برهه تاریخی است؛ یعنی شما به راحتی نشریات صددرصد مذهبی را می‌بینید که در کنار نشریات اشاعه‌دهنده افکار ماتریالیستی منتشر می‌شوند و ممانعت و مزاحمتی برای دیگری ایجاد نمی‌کنند. یا در بین مجلات سیاسی هم مجلاتی می‌بینید که انتقادات تندی علیه دستگاه حکومت مطرح می‌شود و هم مطبوعاتی هستند که کاسه‌لیسی شاه و دربار را می‌کنند اما هردو گروه بالاخره توانسته‌اند انتشار پیدا کنند.

نمایشگاه نشریات عصر قاجار با ۸۰ عنوان مجله و روزنامه در موضوعات پزشکی بهداشتی، تعلیم و تربیت، کارگری، اقتصادی، علمی، اجتماعی، سیاسی و اخبار روز، طنز و فکاهی، زنان و فرهنگ و هنر تا ۱۰ بهمن ماه ۹۶ در طبقه همکف کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران در ساعات ۸ تا ۱۶ پذیرای علاقه‌مندان است.