عصارخانه شاهی، بنایی در قلب نصف جهان

به گزارش خبرنگار پانا اصفهان، با ورود به میدان نقش جهان و سردر تاریخی قیصریه، آدرس عصارخانه شاهی یا كارخانه روغن‌كشی اصفهان را هر کاسبی می داند؛ بنایی که درون خود، بخش های زیبایی را پنهان کرده است.
عصار خانه یعنی جایی که روغنگر از بذوری مانند کرچک و کنجد روغن می گرفته است، لغت عصار خانه به معنی عصاره گیری و فشردن و افشره کردن و جایی که روغن تهیه می شده است و با وجود اینکه این مکان در دوران صفویان گاهی چند در ورودی داشت، امروز اما تنها یک درب ورودی دارد و مابقی درب ها طی گذشت زمان از بین رفته است به طوری که در گذشته یک ورودی خاص خریداران بود و در دیگر ویژه وارد کردن دانه های روغنی و عبور و مرور حیوانات و همچنین ورودی میهمانان و مشتریان ویژه ای همچون بازرگانان و تاجران و گاهی نیز ورودی مخصوص کارگران، از جمله ورودی های عصارخانه ها بوده است.
با ورود به ضلع غربی عصارخانه، مرضیه وکیلی، مسئول پاسخگویی به سوالات بازدیدکنندگان با انگشت اشاره خود، نگاه ما را به قسمت "تون" عصارخانه برد؛ مکانی مخصوص بو دادن دانه های روغنی مانند کجد و "شتر خان" فضایی وسیع و بزرگ که بیشتر برای دو منظور استفاده می شده است یکی برای نگهداری از حیوانات حمال عصارخانه که سنگ های آسیاب را به حرکت در می آوردند و دیگر نقش باراندازی داشته تا بارهای وارد شده ابتدا در این قسمت وارد شوند و پس از آن به بخش های دیگر انتقال یابند.
یکی دیگر از بخش های جالب توجه در این بنای تاریخی، انبار غلات است که درهای این بخش نیز همچون گذشته بسته بود.
کتاب های خاک خورده تاریخ را که ورق می زنیم، درباره عصارخانه شاهی چنین می خوانیم: «در گذشته مساحت اصلی آن 1800 مترمربع بوده که اکنون جاهایی مانند شترخان، بارانداز و ورودی بازرگانان متاسفانه از بین رفته است و فقط یک تیر خانه و دو انبار تو در تو در بخش شرقی تیرخان، در دو طبقه باقی مانده است.
مرحله اول در عصار خانه، آسیاب کردن است که ابتدا دانه های روغنی پاک و تمیز می شد، بعضی از دانه ها مانند خشخاش نیاز به بو دادن داشت که محل بو دادن دانه و انباشتن دانه ها طبقه دوم عصارخانه بوده است. پس از بو دادن دانه ها، پوسته سختش گرفته می شد و بعد وارد مرحله آسیاب سنگی می شد که در قدیم از شتر نر و در بعضی جاها از گاو یا اسب برای این کار استفاده می شده است که سنگ بارمالی یا سنگی که ایستاده بر لوبی(سطحی که دانه ها روی آن قرار داشت) بود را به حرکت در می آورده است. حرکت شتر باعث می شده است نخستین مرحله ی ساییدن دانه های روغنی در این فضا انجام پذیرد و دانه های روغنی خام زیر این سنگ بارمالی نرم و آرد می شدند که به آن "رج" گفته می شد، قابل توجه است که در این کار چشمان شتر را می بستند تا در چرخش طولانی مدت اذیت نشود. سپس رج ها را به بخش دیگری منتقل و با آب آغشته می کردند که خمیری به دست می آمده با نام گُله، گُله های حاصل در این بخش را در سبد های ضخیمی به نام "کوپی" می ریختند تا به قسمت مهم عصارخانه یعنی تیرخانه ارسال شوند.
کار روغن گیری در پروسه ای سخت انجام می شده است که پس از اتمام روغن گیری، روغن ها به خمره های بزرگ منتقل می شدند و خمره ها در انبار و در داخل دیوار (به علت دمای مناسب) نگهداری می شدند.
به عقيده باستان شناسان و برحسب شواهد بدست آمده، توليد روغن از دانه هاي گياهي در ايران از حدود 7 هزار سال پيش وجود داشته و به صورت ابتدايي و با ابزارهاي ساده تهيه مي شده است.
عصارخانه شاهی در حال حاضر با داشتن حدود 400 متر مربع مساحت، يكي از آثار مهم تاريخي و گردشگري اصفهان است كه در بازار بزرگ اصفهان، در انتهای بازار قنادیها، ابتداي بازار مخلص و در جوار بازار تفنگ سازها قرار دارد.
در سال 1349 به دلیل صنعتی شدن این حرفه، ادامه کار مقرون به صرفه نبوده و عصارخانه به مدت 30 سال تعطیل شد، تا اینکه در سال 1379 سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان عصارخانه را از آخرین مالک اعیانی آن خریداری و در سال 1380 اقدام به مرمت و ساماندهی آن کرد که دو سال کشید. این بنا این روزها به شکل موزه درآمده و در معرض دید گردشگران اصفهان قرار گرفته است.
عصارخانه (حصارخانه) در شهرهای قدیم ایران به آسیاب‌ های مخصوصی اطلاق می ‌شد که از آنها برای خرد کردن مواردی چون سنگ و زردچوبه و فلفل و امثالهم استفاده می ‌شد. عصارخانه عبارت از محوطه‌ ای بود که در وسط آن دو قطعه سنگ گرد بر روی هم قرار داشت و این دو قطعه سنگ از یک طرف با اهرمی به یک رأس چهارپا، مثل الاغ یا شتر یا قاطر یا اسب متصل بود. با حرکت کردن حیوان، که به صورت دورانی صورت می‌ گرفت، سنگ روئی آسیاب به حرکت در می آمد و با گردش این سنگ، آنچه از موادی که به وسط سنگ مزبور ریخته می‌شد، نرم می ‌گردید.