بررسی تاریخچه تحولات عید نوروز، از گذشته تا امروز

سید مصطفی طباطبایی، استاد ادبیات دانشگاه فرهنگیان در ابتدای گفت‌وگو به معرفی کتاب التفهیم، نوشته ابوریحان بیرونی، می‌پردازد؛ فرازهایی از آن را می‌خواند و این‌گونه درباره آیین نوروز در ایران قدیم می‌گوید:«مردم در ایران باستان، اولین روز از ماه فروردین را به عنوان نوروز جشن می‌گرفتند؛ آن‌ها معتقد بودند که آفرینش در روز اول فروردین رخ داده است، بنابراین این روز را به عنوان روز اول خلقت پاس می‌داشتند. البته انتخاب این روز به عنوان نوروز دلایل دیگری را نیز دربرداشت؛ یکی به این دلیل بود که با شروع فروردین ماه، سرمای زمستان تمام می‌شود و طبیعت حیاتی دوباره می‌گیرد؛ دلیل دیگر نیز این بود که سال تغییر می‌کرد و مردم اولین روز سال جدید را با عنوان نوروز جشن می‌گرفتند. مردم در آن زمان، پنج روز اول فروردین ماه را به عنوان نوروز کوچک جشن می‌گرفتند؛ به طوری که در این پنج روز، مردم و کارگزاران به دیدار حاکمان می‌رفتند. از روز ششم به بعد با عنوان نوروز بزرگ یاد می‌کردند که در این بازه، خواص با حاکم دیدار می‌کردند و حاجات خود را از وی طلب می‌نمودند.»

پاکیزگی، شرط ورود فرشته‌ خوشبختی به خانه

وی فلسفه سنت خانه‌تکانی را این‌گونه بیان می‌کند:«یکی از آیین‌های نوروز از زمان قدیم، پاکسازی است؛ مانند سنت خانه تکانی که هنوز هم در بین مردم رایج است. البته در گذشته خانه تکانی با حساسیت بیشتری صورت می‌گرفت؛ به گونه‌ای که حتی درزها و مکان‌های خارج از دسترس در خانه نیز پاکسازی می‌شدند؛ چراکه به اعتقاد ایرانیان قدیم، زمان تحویل سال، فرشته‌ خوشبختی به خانه آن‌ها سر می‌زند، بنابراین خانه باید عاری از هرگونه آلودگی و کثیفی باشد. خرید لباس نو یا پیرایش سر و صورت از جمله آیین‌های دیگری است که ایرانیان به دنبال این عقیده، برای سال نو انجام می‌دادند.»

تدارک غذای خوب در اولین شب سال نو

طباطبایی در خصوص توجه مردم ایران قدیم به غذای اولین شب سال نو، تصریح می‌کند:«مردم در آن زمان، مانند امروز غذاهای تشریفاتی و تجملاتی نداشتند اما سعی می‌کردند برای شب اول سال حتما غذای خوب تدارک ببینند؛ در دوران ما معمولا غذایی که برای شب اول سال طبخ می‌کردند، سبزی پلو با ماهی بود. مردم آن زمان مانند امروز نمی‌توانستند همیشه غذاهای تشریفاتی مانند پلو بخورند اما برای شب اول سال، رسم بود که این غذا تدارک دیده شود.»

رشد و بالندگی، ویژگی مشترک اجزای سفره هفت‌سین

او در ادامه، ویژگی‌ بارز اجزای سفره هفت‌سین را تشریح می‌کند:« چیدن سفره هفت‌سین، یکی دیگر از آیین‌های نوروز است؛ اگر به اجزای هفت‌سین توجه کنیم، می‌بینیم که اکثر آن‌ها دارای توانایی‌های طبی و درمانی هستند. اغلب مواردی که در هفت‌سین وجود دارد، علاوه بر اینکه دارای نام فارسی هستند، به رشد انسان مربوط می‌شوند. مانند سنجد که در طب سنتی از آن به عنوان‌ یکی از داروهای پرخاصیت استفاده می‌شود و کارشناسان طب سنتی به مصرف آن برای افزایش رشد توصیه می‌کنند. یکی دیگر از این موارد، سماق است که استفاده از آن، چربی غذا را از بین می‌برد. البته مواردی مانند سکه از این قاعده مستثنی هستند و بعدها به مرور زمان به سفره هفت‌سین اضافه شدند.»

نوروز پس از اسلام

این استاد ادبیات دانشگاه فرهنگیان به تحولات نوروز پس از اسلام اشاره می‌کند و می‌گوید: «بعد از اسلام، به سفره هفت‌سین جنبه‌های معنوی نیز افزوده شد؛ مانند گذاشتن قرآن. با ظهور اسلام، مردم لحظات اول سال نو را به خواندن قرآن اختصاص می‌دادند؛ خواندن دعای تحویل سال هم از جمله آیین‌هایی بود که بعد از اسلام به نوروز افزوده شد. یکی از فلسفه‌های خواندن دعای تحویل سال هم این است که مردم حال خوشی را که قرار بود در سال نو داشته باشند، از محول‌الاحوال طلب کنند. هماهنطور که گفتم ایرانیان باستان، نوروز را که از دوکلمه فارسی تشکیل شده است، روز اول خلقت می‌دانستند؛ در لسان احادیث دیده می‌شود که از نوروزِ ایرانیان با عنوان نِیروز یاد شده و آن را به عنوان روز اول خلقت معرفی می‌کنند؛ البته سندیت و اصالت این احادیث، کار متخصصین علم رجال است و درستی آن برای ما قابل تشخیص نیست.»

سادگی و صمیمیت در میهمانی‌های عید موج می‌زد

وی در ادامه به مقایسه دیدوبازدیدهای عید در دوران قدیم و عصر امروز می‌پردازد و توضیح می‌دهد:« دیدوبازدید، از دیگر سنت‌های بسیار پسندیده عید نوروز است که بسیار مورد تاکید اسلام هم قرار دارد؛ در گذشته دیدوبازدیدها مانند امروز تجملاتی نبودند؛ مردم با کمترین هزینه دورهم جمع می‌شدند و از کنارهم بودن لذت می‌بردند. جالب است بدانید که در آن زمان مانند امروز شیرینی‌ فروشی‌های شیک و مجلل وجود نداشت و اغلب، خانم‌های خانه برای پذیرایی از میهمان عید، خودشان شیرینی و شکلات می‌پختند.»

«خاتون پنجره»، شیرینی دل‌فریب کودکان قدیم در ایام عید

وی در ادامه، از خاطرات دوران کودکی‌اش این‌گونه تعریف می‌کند:«به یاد دارم در زمان کودکی، یکی از شیرینی‌هایی که ما در ایام عید می‌خوردیم، شیرینی‌ دلپذیری به نام «خاتون پنجره» بود که خانم‌های خانه آن را تهیه می‌کردند؛ این شیرینی‌ها آنقدر ترد و خوشمزه بود که کودکان علاقه زیادی به آن داشتند به طوری که همیشه در مهمانی‌ها سعی می‌کردند نزدیک بشقاب شیرینی‌های «خاتون پنجره» بنشینند؛ البته چون شیرینی تردی بود و شکر هم داشت، خرده‌ریزهای زیادی از آن می‌ریخت. به همین دلیل مادرها اصرار داشتند که فرزندشان از این شیرینی‌ها نخورد تا فرش میزبان کثیف نشود؛ اما آنقدر خوشمزه بود که امکان نداشت کودکی بتواند از خوردن آن دل بکند.»

تخم‌مرغ‌رنگی، عیدی مرسوم در زمان گذشته

وی در بیان خاطرات دوران کودکی‌اش ادامه می‌دهد: «یکی دیگر از سنت‌های کهن در ایام نوروز، عیدی دادن بزرگان خانواده به کوچکتر‌ها بود. در گذشته عیدی‌‌ها اغلب خوراکی‌های ساده بودند؛ از قبیل تخم‌مرغ رنگی و خرمای خشک. درست است که آن‌زمان مردم در خانه‌های خود، مرغ و خروس نگه می‌داشتند و تخم‌ مرغ از غذاهای رایج در بین مردم عام بود، اما وقتی همین خوراکی معمولی توسط پدربزرگ و مادربزرگ به عنوان عیدی به نوه‌ها داده می‌شد، یک ارزش دیگری داشت. به یاد دارم در زمان کودکی دل تو دلمان نبود که عید به دیدار پدر بزرگ و مادربزرگ برویم تا از آن‌ها تخم‌مرغ رنگی بگیریم؛ حتی این تخم‌مرغ رنگی‌ را چندین روز نمی‌خوردیم و با آن بازی می‌کردیم؛ چون این عیدی در عین سادگی برای ما ارزش معنوی زیادی داشت.»

در پاسداشت سنت اصیل نوروز کوشا باشیم

این استاد ادبیات در پایان به ضرورت پاسداشت سنت نوروز تاکید می‌کند و این‌گونه به گفتگو پایان می‌دهد:«عید نوروز، سنتی دیرینه در ایران است که در احادیث برخی از ائمه (علیهم‌السلام) نیز مورد تحسین قرار گرفته است؛ به خصوص اینکه بعد از اسلام، اغلب جنبه‌های اساطیری آن حذف شده و برخی جنبه‌های معنوی نیز به آن اضافه شده است؛ حتی امروزه برخی از مردم کشورهای دیگر هم سنت عید نوروز را از ما تقلید کرده‌اند و این عید را در کشور خود جشن می‌گیرند. بنابراین ما باید برای حفظ این سنت اصیل کوشا باشیم؛ سعی کنیم در پاسداشت این آیین، از خرافه و ایجاد زمینه‌های آسیب به دیگران پرهیز کنیم؛ همچنین لازم است به حداقل برگزاری این جشن اکتفا کنیم؛ چراکه اعتقاد دارم اگر ما به حداقل‌ها اکتفا کرده و در عین حال به درستی عمل کنیم، در هر مکان و زمانی می‌توان این سنت‌ها را حفظ کرد.»

خبرنگار: ریحانه عسگری