سلام بر آنکه اهل قریه ها دفنش کردند

در واقع پس از آنکه لشکر عمر سعد به همراه اهل حرم اهل بیت علیه السلام که به اسارت گرفته شده بودند از کربلا به سمت کوفه حرکت کردند ؛ بخشی از قبیله بنی اسد که از ترس ابن زیاد به نزدیکی کربلا مهاجرت کرده و در آنجا چادر زده بودند به محل شهادت امام حسین (ع) رسیدند و این حضور مصادف با حضور امام سجاد (ع) در مکان شد و اقدام به دفن شهدای کربلا و سید وسلار شهیدان کردند.

به تعبیر مرحوم حاج «شیخ عباس قمى» در نفس المهموم: «در کتب معتبر کیفیت دفن امام حسین علیه السلام و اصحابش به تفصیل نیامده است»

نفس‌المهموم، شیخ عباس قمی ص ۲۱۳

عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، مکارم شیرازى، ناصر ،ص : ۵۵۰

اما پیکر مطهر امام حسین (ع) و یارانش طبق نقل مشهور و به تصریح مورخان سه روز در دشت کربلا باقی ماند و برخلاف نقل ابومخنف که در مقتل الحسین زمان دفن شهدا را یک روز بعد را ذکر کرده است، به اتفاق نقل محدثین آن گونه که محدث قمی بیان می‌کند در ابتدای روز سیزدهم محرم اجساد مطهر دفن شدند. این موضوع نیز در زیارت ناحیه مقدسه مورد اشاره قرار گرفته است. آنجا که می فرماید: أَلسَّلامُ عَلى مَنْ دَفَنَهُ أَهْـلُ الْقُرى. سلام بر آنکه اهل قریه ها دفنش کردند.

در خصوص جایگاه مضجع مطهر و نورانی سید الشهداء و علی اکبر (ع) و حضرت عباس (ع) به طور دقیق در کتب متقدم و متاخر روایات فراوانی وارد شده است، به طوری که در بین علمای عام و خاص در این خصوص جای شک و تردیدی وجود نداشته و ندارد. همانگونه که در نوشته های پیشین نیز مورد اشاره قرار گرفت، تنها ۵ الی ۶ سال پس از واقعه کربلا یعنی در سال های ۶۷ یا ۶۸ هجری به دستور مختار ثقفی گنبد و مکانی بالای قبر شریف سید الشهداء بنا شد.

در اینجا در خصوص جایگاه قبور مطهر اصحاب و سایر شهدا کربلا رضوان الله علیهم سخن خواهیم گفت. شیخ مفید (ره) در الارشاد و پس نقل وقایع عاشورا می نویسد: فهؤلاء سبعه عشر نفسا من بنی هاشم - رضوان الله علیهم أجمعین - إخوه الحسین وبنو أخیه وبنو عمیه جعفر وعقیل، وهم کلهم مدفونون مما یلی رجلی الحسین علیه السلام فی مشهده حفر لهم حفیره وألقوا فیها جمیعا وسوی علیهم التراب، إلا العباس بن علی رضوان الله علیه فإنه دفن فی موضع مقتله على المسناه بطریق الغاضریه وقبره ظاهر، ولیس لقبور إخوته وأهله الذین سقیناهم أثر، وإنما یزورهم الزائر من عند قبر الحسین علیه السلام ویومئ إلى الأرض التی نحو رجلیه بالسلام، وعلی بن الحسین علیهما السلام فی جملتهم، ویقال:

إنه أقربهم دفنا إلى الحسین علیه السلام.

فأما أصحاب الحسین رحمه الله علیهم الذین قتلوا معه، فإنهم دفنوا حوله ولسنا نحصل لهم أجداثا على التحقیق والتفصیل، إلا أنا لا نشک أن الحائر محیط بهم رضی الله عنهم وأرضاهم وأسکنهم جنات النعیم.

اینها که نام بردیم، هفده نفر از بنی هاشم بودند؛ برادران حسین و فرزندان برادرش و فرزندان دو عمویش جعفر و عقیل که همه شان پایین پای آن حضرت دفن شده اند که برایشان گودالی حفر کردند و همه را در آن جابه خاک سپردند؛ غیر از عباس که در منساه راه غاضریه در مقتل خود مدفونست و قبرش ظاهر است، ولکن قبور این شهداء که نام بردیم اثرش معلوم نیست بلکه زائر اشاره می‌کند به سوی زمینی که پایین پای حضرت حسین (ع) است و سلام بر آنها می کند و علی بن الحسین (ع) نیز با ایشانست. و گفته شده که آن حضرت از سایر شهداء به پدر خود نزدیکتر است.

شیخ مفید در ادامه می آورید : اما اصحاب امام حسین علیه السلام که با او به شهادت رسیدند، پیرامون قبر او دفن شده اند. ما در پی آن نیستیم که برای دیگر شهدای کربلا، به طور مفصل، قبرهای جداگانه معین کنیم و تنها چیزی که یقین است، آن است که همگی در «حائر» دفن شده اند و از آن بیرون نیستند.

الإرشاد - الشیخ المفید - ج ٢ - الصفحه ١٢۶

لواشجع الاشجان فی مقتل الحسین (ع) - سید محسن الامین - ص ۱۵۲

بحار الانوار - علامه المجلسی - ج ۴۵ - ۱۸۰

طبق نقل تاریخ و محدثین بنی اسد به همراه امام سجاد(ع) گودالی برای اصحاب حفر کرده و آنان را در آن گودال به خاک سپرده اند ؛ در این صورت به دو گونه می توان این عمل صورت گرفته باشد ؛ فرض اول این است که بنی اسد شهدای بنی هاشم و اصحاب را در یک گودال دفن کرده باشند و فرض دوم این خواهد بود که بنی اسد دو گودال حفر کرده باشند ؛ یکی در نزدیک پای حضرت امام حسین (ع) که در آن شهدای بنی هاشم و یکی در فاصله چند متری با آن حضرت و در آن شهدای اصحاب و انصار را دفن کرده بانشد .که فرض دوم کمی بعید به نظر می رسد و احتمال آن ضعیف خواهد بود . در این خصوص علامه مورخ شیخ فضل علی قزوینی در کتاب گرانسنگ خود می‌نویسد:

بنابراین، در واقع قبر علی بن حسین علیهماالسلام به قبر پدر بزرگوارش متصل است وقبور دیگر شهدا به قبر علی بن حسین علیهماالسلام پیوسته است. بنابراین، دور نیست که بگوییم ضریح مقدسی که امروزه وجوددارد، هم قبرامام حسین علیه السلام و هم قبر علی بن حسین علیهماالسلام را در برگرفته و بر گودال شهدا نیز محیط است؛ به خصوص اگر گودال را یکی بدانیم یا به وجود دو گودال عریض، معتقد شویم.

الامام الحسین علیه السلام واصحابه - شیخ فضل علی قزوینی - ص ۲۳۱

شیخ عباس قمی نیز بیان میدارد که بنی اسد شهدا را در یک گودال و پایین پای حضرت (ع) تدفین کرده اند. او می‌نویسد.

چون عمر سعد از کربلا به سوی کوفه روان گشت جماعتی از بنی اسد که در اراضی غاضریه مسکن داشتند، چون دانستند که لشکر ابن سعد از کربلا بیرون شدند به مقتل آن حضرت و اصحاب او آمدند و بر اجساد شهدا نماز گذاشتند و ایشان را دفن کردند به این طریق که امام حسین علیه السلام را در همین موضعی که اکنون معروفست دفن نمودند و علی بن الحسین (ع) را در پایین پدر به خاک سپردند، و از برای سایر شهداء و اصحابی که در اطراف آن حضرت شهید شده بودند حفره‌ای در پایین پا کندند و ایشان را در آن حفره دفن نمودند، و حضرت عباس علیه السلام را در راه غاضریه در همین موضع که مرقد مطهر او است دفن کردند.

و قبرهای شهداء معین نیست که از آن هر یک کدام است الا اینک لاشک حائر محیط است بر جمله شان.

منتهی الآمال - شیخ عباس القمی - ج۱ - ص ۵۶۳

شیخ عماد الدین طبری نیز در کتاب خود اشاره می‌کند که همه شهدا در یک گودال دفن شده اند: و دفنوا بقیه الشهداء فی قبرا واحد …….. ولا تعرف قبور الشهداء علی التعیین لمن ولمن لکن مما لاشک فیه ان الحائر محیط بهم تحت قبر الحسین (ع)

بقیه شهدا را در یک قبر دفن کردند ….. و لذا نمیتوان قبر تک تک آنها را تعیین و تشخیص داد جز اینکه ما شک نداریم که حائر حسینی بر آنها محیط است.

کامل البهائی - عماد الدین طبری - ج ۲ - ص ۳۵۶

منتهی الآمال - شیخ عباس القمی - ج۱ - ص ۵۶۴

نکته مهم و قابل ذکر آن است که ، جایگاه مضجع شریف حضرت حبیب بن مظاهر اسدی از بقیه شهدای کربلا جداست و ایشان به صورت انفرادی دفن شده اند.

به نظر دکتر حیدر الصمیانی ،‌دو احتمال در این خصوص وجود دارد ، نخست آنکه " أنّهم إنّما دفنوه منفرداً اعتناءً منهم فیه؛ لأنّه أسديّ، بل ومن شخصیات بنی أسد"

او را به تنهایی دفن کردند به دلیل توجهی که به شخصیتش داشتند . زیرا او از قبیله بنی اسد بود، بلکه یکی از شخصیت های مهم بنی اسد است.

احتمال دوم آن دست که " أنّهم دفنوا أصحاب الحسین(علیه السلام) حول قبره الشریف متفرّقین، حیث جعلوا لکلّ واحدٍ منهم قبراً منفرداً، فاشتهر من بینهم قبر حبیب؛ لکثرة زائریه من قِبل بنی أسد والمعتنین به من قِبلهم دون بقيّة القبور الأخرى"

یعنی بنی اسد اصحاب را در اطراف قبر شریف امام حسین(ع) دفن کردند و برای هرکدام از اصحاب یک قبر جداگانه در نظر گرفته اند که از بین آنها قبر حبیب بن مظاهر به دلیل زیارت ها و توجه بنی اسد در طول تاریخ مشهورتر شد.

موسوعة فی ظلال شهداء الطف نویسنده : الصمیانی، حیدر جلد : ۲ صفحه : ۱۱۸

البته به نظر می رسد قول و احتمال اول نسبت به دیگر احتمالات ارجحیت داشته باشد چرا که شخصیت هایی همچون علامه نمازی بر این موضوع تاکید داردند "وکذلک شهداء کربلاء دفنوا فی مکان واحد." شهدای کربلا در یک مکان و باهم دفن شده اند.

مستدرک سفینة البحار نویسنده : النمازی، الشیخ علی جلد : ۸ صفحه : ۳۷۲

علامه سید محسن امین پس از نقل وقایع دفن شهدای کربلا می نویسد که بسیاری از اهل معرفت از اینکه از پایین پای امام حسین (ع) به خاطر اینکه نمیخواهند بر روی قبور شریف شهدای کربلا قدم بگذارند، امتناع می ورزند.

وحفروا للشهدا من اهل بیته و لاصحابه الذین صارحوا حوله من مایلی رجلی الحسین (ع) فجمعوهم و دفنوهم جمیعا فی حفیره واحده و سووا علیهم التراب ولذالک یمتنع اهل المعرفه من المرور من جهه رجلی الحسین (ع) خوفا من المشی علی قبورهم الشریفه .

المجالس السنیه - سید محسن الامین - ج۱ ص ۱۵۰

اما جایگاه مطهر مضجع نورانی حضرت عباس علیه السلام اختلافی بین محدثان وجود ندارد و همه بر این نکته تاکید دارند که حضرت عباس در همان موضع که به شهادت رسید، دفن شد.

علامه سماوی می نویسد: گویند علت اینکه عباس را در محل شهادتش به خاک سپردند، آن بود که بدن وى به چند قسمت، پاره پاره شده بود و امکان انتقال آن به کنار قبر امام حسین (ع) و سایر شهدا نبود. برخى نیز گفته‌اند که بنى‌اسد، حبیب بن مظاهر را در محلى نزدیک بالا سر امام حسین (ع) دفن کردند و بنى‌تمیم، حر بن یزید ریاحى را به نقطه‌اى در فاصله یک میل از قبر حسین (ع) منتقل و در آنجا دفن کردند.

ابصار العین فى انصار الحسین، سماوى، ص ۲۱۹

پژوهشگر تاریخ شیعه*