چاره حقوقی برای معضل آوارگی

نکته­‌ای که در این خصوص باید به آن اشاره کرد این است که اکنون دیگر آوارگان صرفاً در اثر جنگ منازل خود را ترک نمی­‌کنند. شرایط ناگوار اقتصادی و تبعیض در برخوردرای بین کشورها هم باعث شده است که پناهندگان با تصور رسیدن به شرایط بهتر، موطن خود را ترک کنند. فارغ از قضاوت پیرامون چرایی رخ­داد این وضعیت، میزان بی­‌سابقه آوارگی در جهان از جهات متعددی درخور توجه است.

برخوردهای نامناسب کشورهای غربی با پناهجویان، به رغم وجود پروتکل­‌های متعدد حقوق بشری در این رابطه، نیازمند بازبینی در معیارها و ضمانت اجراهای موجود در رابطه با حقوق پناهندگان است. چند وقت پیش نخست­ وزیر انگلیس آشکارا اعلام کرد که پناهجویان را از انگلستان به روآندا در آفریقا می­‌فرستد! این قبیل برخوردها با پناه­جویان بر خلاف بدیهیات حقوقی است.

بستن مرزهای قانونی برای پناهجویان باعث شده است که متقاضیان ورود به کشورهای اروپایی از مسیرهای غیرقانونی به سمت این کشورها روانه شوند. مخاطرات چنین مسافرت­‌هایی تاکنون بارها گزارش شده است؛ بماند موارد زیادی که رسانه­‌‌ای هم نشده است. آمار دقیقی از پناهجویان فوت­ شده در آب­‌‌های اروپا در دسترس نیست. پس از ورود به خاک کشورهای اروپایی و آمریکایی، تازه اول معضلات پناهجویان در اردوگاه‌­‌های فاقد امکانات آغاز می­‌‌شود.

بحران امنیت غذایی در سطح جهان، بر تب و تاب پناهجویی دامن زده است. اکنون دیگر بخش قابل توجهی از پناهجویی‌­‌ها، نه به‌­خاطر ترس از جنگ، بلکه به­‌خاطر فرار از شرایط ناگوار غذایی رخ می­‌‌دهد. نحوه مواجهه با این آوارگی­‌‌ها، متفاوت با آوارگی‌­‌های قبلی است.

از بین بردن زمینه­‌های پناه­جویی اقلاً در کوتاه­ مدت ممکن نیست. متون ناظر به حمایت از شقوق مختلف آوارگان هم با توجه به شرایط قبلی حاکم بر کشورها تنظیم شده است. یکی از مشکلات این متون قدیمی، ضمانت اجرای غیرالزام­ آور بوده و است. اکنون و با بروز دلایل جدید آوارگی، هم آن معاهدات و تعهدات قدیمی نیازمند بازبینی است، هم بایستی ضمانت­ اجراهای جدید تعریف و تحدید شود.

یکی دیگر از نتایج سیل آوارگی در جهان، تعمیق و تشدید تفکرات و برخوردهای نژادپرستانه است. نمونه‌­هایی از این افراط‌­گری­‌ها در کشورهای اروپایی قابل مشاهده و ردگیری است. اخراج پناهجویان افغانستانی از آلمان پس از جنگ اکراین، یکی از همین برخوردهای نژادپرستانه است.

در چنین شرایطی که دولت­‌های غربی اهتمامی به امور آوارگان ندارند، کمک­‌های بشردوستانه کشورها به پناهجویان هم نمی­‌تواند رافع مشکلات عدیده آن­ها باشد. در خوشبینانه‌ترین حالت، اقلام ارسالی به پناهجویان و آوارگان، تنها می‌­تواند آن­ها را مدت کوتاهی از سرما و گرسنگی حفظ کند.

بازبینی در معیارهای بشردوستانه و حقوق پناهندگان می­‌تواند تا حدی از وضعیت ناگوار کنونی بکاهد. مواجهه جمهوری اسلامی ایران با پناهجویان افغانستانی، به رغم تحمیل شدیدترین تحریم­‌ها، یک نمونه قابل تقدیر در این رابطه است که می­‌تواند با اطلاع‌­رسانی دستگاه­‌های اجرایی، در جامعه جهانی الگو شود. برخورد جدی و بدون اغماض سازما‌ن­‌های منطقه­‌ای با جهانی با برخوردهای دوگانه غربی­‌ها راجع به آوارگان هم تا حد زیادی در این رابطه راهگشاست.

*رئیس مرکز وکلا، کارشناسان رسمی و شماوران خانواده قوه قضائیه